Дьиикэй кыылтан сэрэниэххэ…

Кэнники кэмҥэ айылҕа кыыла дьонтон ас көрдүү турарын видеоҕа уһулуу олус элбэх. Аан дойду үрдүнэн эһэ, таба, саһыл киһиттэн куттаммакка, суол кытыытыгар тахсан ас умналаһа турара дьону соһутар, социальнай ситимнэргэ ырытыыны үөскэтэр. Мин бэйэм үс сыллааҕыта баччаларга Чурапчы улууһугар суол кытыытыгар кыһыл саһылы кытта алтыһан турардаахпын.

Тоҕо маннык көстүү баар буолла? Быһаарсан көрүөҕүҥ.

Сылтах араас

Тыа кыыла дьоҥҥо тахсара араас төрүөттээх. Ордук үгүстүк дьоҥҥо туйах­таах кыыл суолу туораан иһэрэ көстөр. Кэнники кэм бэлиэтэ – кыыл дьон бөҕү тоҕор сиригэр киириитэ. Бэлиэтээн көрбүккүт буолуо, кэнники отут сыл иһигэр дэриэбинэлэр тула элиэ, суор, хопто ахсаана хас да төгүл элбээбитин. Бу көстүү төрүөтэ биир – быраҕыллар ас ахсаана элбээһинэ. Тайҕа ортотугар турар сэлиэнньэлэргэ көтөр кынаттаахтары таһынан, саһыл, эһэ бөх тоҕор сиргэ кэлэрэ элбээбит.

Атын төрүөт – ойуур баһаар­дара. Төрүт ууһуур сирэ уокка былдьаннаҕына, кыыл куотан, дьон олорор сиригэр чугаһыан сөп. Ойууру кэрдии эмиэ төрүөт буолуон сөп дииллэр эрээри, биһиги диэки бу баһаар содулугар тэҥнэспэт дьайыылаах көстүү диэххэ сөп.

Өссө биир төрүөтүнэн кыыл ахсаана элбээһинэ буолар. Холобур, туртас ахсаана сорох сылларга элбээн, дьон кэби­һиилээх отун сиэн, оннооҕор кыстыгы уустугурдар.

Суол кытыытыгар сылдьар кыылы көрдөххө, саамай сөптөөҕө – тыытыма! Тохтоомо, массыынаны арыйыма.

Туйахтаах кыылы көрсөр сэрэхтээх

Билигин суол-иис элбээн, сорох сирдэргэ кыыл сыл аайы көһөр ыллыктарын быһа тү­­һэллэр. Саха сиригэр маннык көрсүһүү ахсааннаах эрээри, соҕуруу, арҕаа эрэгийиэннэргэ кыыл сезоннааҕы миграциятыгар мэһэйдиир суоллар тутуллан, араас иэдээннээх харсыһыылар үгүстүк бэлиэтэнэр буолбуттар. Ордук кутталлаах кыыллар – тайах, таба курдук бөдөҥ туйахтаахтар. Тыа аарыма кыыла аспаалга эмискэ таҕыстаҕына, айаннаан иһэр массыынаны кытта көрүстэҕинэ, улахан саахал тахсыан сөп. Хас да сэнти­ниэр ыйааһыннаах кыылга массыына дьиэ эркинигэр курдук кэтиллэр, аны муоһунан түннүгү алдьатан массыына иһигэр киириэн сөп. Дьиҥэр, олус түргэнник айаннаан иһэр массыына туртаһы да кытта харсыстаҕына, туох да үчүгэй тахсыбата биллэр. Туйахтаах кыыл суолу туоруура куруутун эмискэ буолар. Холобур, күһүн көҕүйбүт атыыр тыһы тайах ыҥырыытыгар сүүрэн иһэр буоллаҕына, тугу даҕаны истибэт, көрбөт кэриэтэ. Сорох суоппардар суолга тахсыбыт дьиикэй кыылы массыына сэрэтэр тыаһынан үүрэн көрөллөр. Бу ньыма туһалыан оннугар куттал таһымын үрдэтэр. Кыыл хайа диэки үргэрэ биллибэт, утары да сүүрдэҕинэ көҥүлэ.

Саамай кутталлаах түгэн

Ол эрэн, доруобуйа­ҕа, олоххо ордук кутталлаа­ҕа – суол кытыытыгар тахсар “эйэ­ҕэс” кыылга чугаһаа­һын буолар. Этиллибитин курдук, суол кытыытыгар тахсар сымнаҕас майгылаах кыыл элбээтэ. Дьиҥэр, бу дьиксиннэрэр сибики буолар. Сөптөөх быһыыта-майгыта улары­йыы (тыа кыыла куттаммакка дьоҥҥо чугаһыыра, саарбаҕа суох, сөбө суох быһыынан ааҕыллар) ииримтийии ыарыы (бешенство) биир сүрүн сибикитинэн буолар. Биллэн турар, бары суол кытыытынан хаамар, “умнаһыкка” кубулуйбут кыыл бу ыарыыга ылларбыт диир букатын сыыһа, ол эрэн, бу ыарыы содула олус ыарахан, онон сэрэммит ордук. Иирбит кыыл хайдах быһыыланара биллибэт, бу эккэлии туран эмискэ саба түһүөн сөп. Ыарыылаах кыыл саба түһүүтэ ынырык – бэйэтин хонтуруолламмат, куота сатаабат, тииһэ тостуор диэри күүскэ ытырар.

Саамай улахан куттал – оҕолорго. Айылҕа кыыла кыра уҥуохтаах киһини саба түһэргэ сөптөөх сыалынан ааҕыан сөп. Оттон ииримтийии ыарыы содула киһи ханна ытырыллыбыттан улахан тутулуктаах. Сирэйгэ, төбөҕө ытырыы кэнниттэн ыарыыга сыстыы 90% сабаҕаланар, илиигэ ытырыы – 63%, атах чугаһынан – 23%. Хаама сылдьар кыыл аллараа сыҥааҕа түспүтэ, сыраана сүүрэ сылдьара олус кутталлаах сибикинэн буолар.

Биир сыыһа өйдөбүл баар – “иириинэн адьырҕа кыыл эрэ ыалдьар” диэн. Бу төрүт сымыйа. Сылаас хаан­наах кыыл барыта бу ыарыынан ыалдьар уонна тарҕатыан сөп. Онон ытырыы эрэ буолбакка, тыҥыраҕынан хайа тардыы эмиэ кутталлаах.

Саба түһүү

Уонна, биллэн турар, кыыл саба түһэн күүскэ эчэтиэн сөп. Сылтаҕын өйдөөбөккө да хаалаллар – кыыл куттаныан сөп, чохчойон кыччаан биэрдэххэ, сэнээн бултаһан барыан сөп. Эһэ, саһыл айылҕаҕа соҕотох сылдьар кыыллар, онон кинилэргэ алтыһыы (эйэргээһин, сэрэтии, куттааһын) ньымалара суох. Бу аҕай эйэлээх туран эмискэ хаба тардан ылыан сөп.

Дьоҕус кээмэйдээх айылҕа кыылыттан эмиэ куттаммыт ордук. Оннооҕор андаатар курдук кыра харамай куотар сирэ суох буоллаҕына, саба түһэр үгэстээх. Оттон куобах күүстээх кэлин атахтарынан хайа тэбэн, дириҥник бааһырдар кыахтаах. Оттон саһыл, кырса ыт кэриэтэ буоллахтара, ытырдахтарына, улаханнык эчэтэллэр.­­

Түмүккэ 

Маны барытын мунньан ырыттахха, бу курдук түмүктэргэ кэлэбит. Суол кытыытыгар сылдьар кыылы көрдөххө, саамай сөптөөҕө – тыытыма! Тохтоомо, массыынаны арыйыма. Бу оннугар охотоведтарга, экологияҕа сыһыаннаах тэрилтэлэргэ тыллаабыт сөптөөх дьаһаныы буолуо. Айылҕа кыыла дьон олорор сиригэр тахсыыта – ыксаллаах быһыы-майгы көрүҥэ, туох эрэ сөбө суох быһылаан сибикитэ.

Дьикти көстүүнү сонургааһын, хаартыскаҕа түһэрэр баҕа санаа өйдөнөр. Ол эрэн, барытын ырыҥалаан көрдөххө, до­­руобуйаҕа, олоххо кутталы үөскэтэрэ өйдөнөр. Бэйэҕитин, чугас дьоҥҥутун харыстааҥ, сэрэхтээх буолуҥ! 

Ааптар хаартыскалара.