Дилара Николаева: “Саха тылын оскуолатын бары сэҥээрэллэр”

“Саха тылын оскуолатын өрөспүүбүлүкэ дэриэбинэлэриттэн, омук сириттэн кытта ыйыталаһаллар” диэн сэргэх кэпсээннээх омук тылын учуутала идэлээх, бу нэдиэлэттэн саха тылыгар “Силис” онлайн оскуоланы аһан үлэлэтэн эрэр Дилара Николаева эрэдээксийэбитигэр киирэн ааста.

Дириҥ силистээх

– Дилара Николаевна, саха тылын оскуолатын арыйар туһунан хаһаа­ҥыттан толкуйдаабыккыный?

–  Икки сыллааҕыта омук тылын онлайн оскуолатын арыйбытым. Бэйэм түргэнник быһаарыы ылынар сатабылым сабыдыаллаан дуу, биир күн иһигэр барыта табыллан хаалбыта. Онтон былырыын маркетологпытын кытта кафеҕа чэйдии олордохпутуна, Новай Зеландияттан кэлэ сылдьар дьүөгэтэ киирэн кэллэ, билистибит: “Омук тылыгар үөрэтэр бэлэм оскуолалаах эрээри, тоҕо саха тылыгар уһуйбаккын?” – диэбитигэр, чахчы даҕаны диэн санаа киирбитэ. Ол иннинэ Таилаҥҥа олорор кыыс эмиэ ыйыта сылдьыбыттаах. Кинилэр чопчу сахалыы кэпсэтэргэ үөрэтэр оскуола суоҕун ыйбыттара. Маҥнай барытын ырытан көрөн, дьон чахчы сэҥээрэрин билбиппит. Онтон өйдөөн көрбүтүм: бэйэм оҕолорум нууччалыы саҥараллар эбит. Бу иннинэ оскуолабын уонна биисинэспин тэҥҥэ дьүөрэлии сылдьыбыт эбит буоллахпына, былырыыҥҥыттан учууталлыырбын тохтотон, урбаан эйгэтигэр хоннохтоохтук ылсан үлэлиир эбиппин диэн толкуйга кэлбитим. Бэйэм оскуола арыйан оҕолорбун сахалыы үөрэттэрэр бигэ санааны ылыммытым.

Ааспыт күһүн Дьокуускайга ыытыллыбыт “ОТОН.фест” бэстибээлгэ ыҥырыллан, хамаандам “Тылы тылбаастаа” оонньууну ыыппыта. Муора диэн сахалыыта байҕал дэнэрин онно саҥа билбитим. Күннээҕи олоххо ити курдук тыллары туттубаппыт эбээт. Алаадьы кутан, быырпах оҥорон илдьибиппит. Кыайыылаахтарга бириис быһыытынан кыра иһиттэргэ отон кутан биэртэлээбиппит. Олус элбэх киһи мустубута. “Сахалыы билэн бөҕө буоллаҕа” – диэбит дьон оонньоон көрөн баран “сахалыы олох билбэт, олус элбэх нуучча тылын кыбытар эбиппит” дэспиттэрэ. Уруккуттан туттуллар тыллары сэргэ саҥа киирэн эрэр “ойуулук”, “сигэ” диэн тыллары киллэрбиппит. Биллэн турар: “Маннык тыллар суохтар. Ким айбытай?” – диэн ыйыталаһааччылар эмиэ бааллара. “Оскуолаҕыт ханна баарый? Хайдах үөрэтэҕит?” – диэн бэрт элбэх киһи сэҥээрбититтэн соһуйбуппут. Оччолорго саха тылын оскуолатын аһар туһунан быһаарыы ылына иликпит этэ.

Салгыы сэтинньигэ “Күөрэгэй” бэстибээлгэ кыттыбыппыт. Манна оонньуубут хайысхатын арыый уларытан биэрбиппит, дьон санаатын ыйыталаспыппыт. Эмиэ бэрт элбэх киһи болҕомтотун тарпыппыт.

“Силис” онлайн оскуола

– Оскуолаҕыт “Силис” диэн ааттаах. Туох суолталааҕый? Бастакы үөрэнээччилэргит кимнээҕий?

–  Ити тэрээһин кэнниттэн саха тыла үөрэхтээх учууталы кэпсэтэн, балаҕан ыйыттан ахсынньыга диэри Казахстааҥҥа олорор үс киһини (ийэ оҕотун кытта уонна биир улахан киһи) үөрэттибит.

Ол иннинэ дьон чахчы сэҥээрэрин көрөн, видеонан куурус оҥорорго быһаарыммыппыт. Кураторбар, Үөрэҕи сайыннарар уонна идэ таһымын үрдэтэр институт дириэктэрин солбуйааччы С.В.Дедюкинаҕа видеонан куурус оҥороору гынабыт, оскуола арыйан эрэбит диэбиппэр тута өйөөбүтүгэр улаханнык махтанабын.

Идэбинэн аангылыйа тылын учуутала буоларым быһыытынан, маҥнай омуктуу Sakha language school (саха тылын оскуолата) диэн ааттыыр санаалааҕым, бастакы буукубалара С.Л.С. Биллэр маркетологтан: “Туох диэн ааттыахха сөбүй?” – диэн ыйыппыппар, ити үс буукубаны оонньотон көрүҥ диэбитэ. Чахчы, “Силис” диэн ааттыыр эбиппит диэн быһаарыммыппыт. Ити кэнниттэн дьыалабыт сыыйа сайдан, оннун булан барбыта. Биһиги да, тыл даҕаны силис курдук сайдабыт. Биһиэхэ кэлбит үөрэнээччи ийэ тылын үөрэтэн өбүгэлэрин кытта ситимэ күүһүрэр, тирэхтэнэр, силис курдук модьуруур уонна бүтэһигэр баараҕай маска кубулуйан сириэдийэ үүнэр, чэчирии сайдар. Төрөөбүт тылын билэр киһи тирэҕэ күүһүрэр диэн этэллэрэ оруннаах. Оттон нууччалыы тылламмыт саха киһитэ улаатан, үлэһит буолан баран, хойут син биир тоҕо саха тылын билбэтин туһунан толкуйданар. Сахалыы олуттаҕастык саҥарар киһини күлүү гыналларыттан сылтаан, саха тылын үөрэтиэн баҕарбат киһи элбэх. Онлайн оскуола биир үтүө өрүтэ – дьон бэйэлэригэр табыгастаах сиргэ, дьиэлэригэр олорон кыбыстыбакка үөрэнэллэр. Биһиэхэ сүрүннээн улахан дьон суруйар. Бу Саха сириттэн көһөн барбыттар эрэ буолбатах, өрөспүүбүлүкэ дэриэбинэлэриттэн кытта суруйаллар.

Үөрэх туһунан

– Оскуолаҕыт туһунан кэпсии түһэриҥ буоллар. Хайдах, тугу үөрэтэҕит?

– Ити ыйытыыга хоруйу ылаары, олус элбэх дьону кытта сүбэлэстибит, санаатын иһиттибит. Балачча толкуйдаан баран саамай судургутук, тиийимтиэтик үөрэтиэхтээхпит эбит диэн быһаарыммыппыт уонна киһи күннэтэ көрсөр түгэннэриттэн аттаран, хас күн ахсын туттар тылларынан 32 куурустаах уруок бэлэмнээбиппит. Кууруһу үөрэнээччи баҕатыттан, кыаҕыттан көрөн кылгатан биэриэххэ сөп. Нууччалыы саҥара сылдьыбыт оҕо аҕыс уруок кэнниттэн дьиэтигэр “Үтүө күнүнэн!” диэн киирдэҕинэ, төрөппүттэрин “ийэ, аҕа” диэн ыҥырдаҕына, “махтал” диэн эттэҕинэ, ол биһиги улахан ситиһиибит буолуо, ол аата биһиги киниэхэ ыспыт сиэмэбит силис тардан эрэр диэн өйдүөхпүт диэн түмүккэ кэлбиппит. Оттон 32 уруок кэнниттэн номнуо ааҕар, суруйар, олуттаҕастык саҥарара тупсубут, саха үгэһин, олоҕун-дьаһаҕын, култууратын туһунан өйдөбүллээх буоллаҕына мас үүнэн эрэр эбит диэхпит, ситиһиибитин ити курдук таһымынан сыаналыахпыт.

– Күн бүгүн төһө элбэх сайаапка киирдэ?

– Барыта отучча сайаапка киирдэ. Ыраах Турцияттан сайаапка тигинээн кэлбитигэр олус соһуйбуппут. “Мин санаабар, эһиги, сахалар, дьиҥ түүр тылын илдьэ сылдьаҕыт быһыылаах, ол иһин саха тылын үөрэтиэхпин баҕарабын” диэн номнуо үлэһит киһи суруйбута. Ити курдук, Новай Зеландияттан, Таиландтан, Казахстантан, Дьокуускайтан, Мииринэйтэн үөрэнэллэр.

Ааспыт бэнидиэнньиктэн оскуолабыт үлэтин саҕалаата. Куурус төлөбүрэ чааһыттан (8, 16, 24, 32) тутулуктаах. Биир бөлөххө түөртүү киһи дьарыктанар. Төһөнөн элбэх чаастаах кууруһу ылаллар да, соччонон барыстаах. Холобур, 8 уруок 6400 солк. тэҥнэһэр, 32 уруок 20 800 солк. буолар. Толору куурус түөрт ыйдаах. Оҕолорго уруок 40-нуу мүнүүтэ буолар, оонньуу көрүҥүнэн барар. Улахан дьон 60 мүн. дьарыктаналлар, лиэксийэ, кэпсэтии быһыытынан ыытыллар. Биирдиилээн эмиэ үөрэтэбит.

— Дьиэҕэ үлэ баар дуо? Төһө элбэҕий?

—  Дьиэҕэ сорудах булгуччу бэриллэр. Биирдиилээн тылы үөрэтэллэр, ону күннээҕи олоххо туттарга дьулуһаллар, кинигэ ааҕаллар, тылбаастыыллар. Оҕолор анал сигэнэн киирэн оонньуу быһыытынан оҥороллор, толороллор. Бэйэм омук тылын учуутала буолан, тылы үөрэтиигэ элбэх платформаны билэбин, ону туһанабыт.

Төрөппүттэри кытта үлэ

– Ааспыт нэдиэлэҕэ Үлэ кыбартаалын резиденэ буол­буппутуттан олус үөрдүбүт, былааммытын барытын олоххо киллэрэр кыахтанныбыт. Төрөппүттэргэ, оҕолорго аналлаах араас уопсастыбаннай тэрээһиннэри ыытар толкуйдаахпыт. Куорат оҕолоро саха үгэһин букатын билбэттэр, төрөппүттэр оҕолорбутун кытта кэпсэппэппит. Холобур, дьиэбитигэр тиийэн сахалыы алаадьы астыыбыт. Ол гынан баран, тоҕо алаадьылабыппытын оҕолорбутугар быһааран биэрбэппит эбит. Туох бэлиэ күнүнэн алаадьы астаабыппытын кэпсээтэххэ, оҕо букатын атыннык ылынар. Аны өбүгэлэрбит былыр бу курдук оонньуулаахтара ээ диэн эмиэ билиһиннэрбэппит.

Оҕо саха тылын бэйэтэ сэҥээрбэт, төрөппүт үөрэтэр баҕалаах. Биһиги оҕоҕо аҥардастыы сахалыы саҥар, сахалыы кинигэтэ аах диэн баран кинигэ туттаран кэбиһэрбит тутах. Аттыгар олордохпутуна, ирдээтэхпитинэ эрэ ааҕыаҕа. Бу түгэҥҥэ кыра-кыралаан оҕо төрүттэрин, кинилэр хорсун быһыыларын, үтүө өрүттэрин, үгэстэрин, уратыларын кэпсиир быдан тиийимтиэ. Оччотугар оҕо сэргээн, сэҥээрэн, сыыйа бэйэтэ хасыһан ааҕан барыаҕа. Онон саха тылыгар үөрэтэрбит таһынан, төрөппүтү кытта үлэ хайаан даҕаны ирдэнэр эбит диэн түмүккэ кэлбиппит.

Инникитин нууччалыы тыллаах сахалары кытта икки тылынан подкаст устар баҕалаахпыт. Саха тылын мөккүөрдээх түгэннэринэн сэһэргэһии бэлэмниэхпит. Итиэннэ сайын оҕолорго лааҕыр арыйар былааннаахпыт. Манна тылы үөрэтиини таһынан, төрүт үгэһи, олоҕу-дьаһаҕы, култуураны хайаан даҕаны киллэриэхпит.

Бастакы бырайыакпытын саҕалаатыбыт. Хас чэппиэр ахсын киэһэ 7 чааска тэйиччиттэн көрүҥүнэн уонча киһилээх “Кэпсэтии кулуубун” ыытабыт. Тиэмэтэ нэдиэлэ ахсын уларыйан иһэр. Холобур, бу чэппиэргэ таҥха тиэмэтигэр буолла. Кулууп сүрүн соруга – манна киирбит киһи сахалыы саҥарыахтаах.  Сэҥээрбит дьон 8-964-076-7660 нүөмэринэн билсиэхтэрин сөп.

Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ саха тылын сайыннарыы муҥутаан турар кэмэ. Ил Дархан бүтэһик этиититтэн сылыктаатахха, өссө өрө таһаарар сорук турар. Кырдьык, өйдөөн көрдөххө, оҕону, улахан дьону көҕүлүүр куурустар, туох баар тэрээһиннэр барыта нууччалыы бараллар. Оннооҕор дьон социальнай ситимҥэ таһаарар суруга баһыйар улахан аҥаара нууччалыы буолар. Биирдэ даҕаны “Массыынаҕа оҕо олорор” диэн суругу ааҕа иликпин, барытыгар “Ребенок в машине” диэн суруллар. Омос көрдөххө, ити бытархай, күннээҕи көстүү курдугун иһин, оҕо көрөн ылынарыгар олус улахан суолталаах.

Саха тыла уонна урбаан

— Бу салааҕа киһи урбаан тэринэн дохуот киллэринэр кыахтаах эбит дуо?

— Үлэлиэххэ сөп. Омук тылыгар тэйиччиттэн оскуолалаах буолан, бу өртүгэр сайдыы түһүмэхтэрин билэбин. Маҥнай киһи бэрт эниэргийэлээх, уоттаах-күөстээх, суол бэйэтэ аһыллан иһэр курдук буолар.

Үлэ хаамыыта урбаанньыт сөптөөх хамаанданы таҥарыттан улахан тутулуктаах. Билигин биһиги икки, биэс сыллааҕы былааммытын торумнаан олоробут. Биллэн турар, олус элбэх уустуктары көрсүөхпүт. Ону бэркэ билэбин эрээри, син биир ылсабын. Тоҕо диэтэххэ, үлэм түмүгүн көрөн олоробун. Санаан көр, хас даҕаны оҕо “мама” оннугар “ийэ” диирэ төһөлөөх үчүгэй буолуой.

Хас биирдии киһи төрүттэрин билиэхтээх, өбүгэлэриттэн тирэҕин быһыа суохтаах, оҕолоругар, сиэннэригэр иҥэрэн, тириэрдэн иһиэхтээх. Бэйэбит хамсамматахпытына, саха тыла чахчы сүтэр кутталлаах.