Роман Жирков: «Днестр өрүстэн сэрии уотугар киирбитим»

Миигин 1943 сыл сайыныгар Дьокуускай куорат холбоһуктаах байаҥкамаата аармыйаҕа ыҥырбыта. “Ленин” борохуотунан Өлүөнэ эбэбитин өксөйөн Уус-Кутунан, Усолье куоратынан эргийэн Мальта ыстаансыйаҕа тиийэн алын хамандыырдары бэлэмниир полковой оскуолаҕа үөрэммиппит. Ол үөрэнэ сырыттахпытына Казань куоракка көһөрөн, Малая Дербышка диэн тимир суол ыстаансыйатыгар уһун кыһыны быһа үөрэппиттэрэ, эрчийбиттэрэ. Итиннэ полковой оскуоланы бүтэрэн, алын хамандыыр буолбутум.

Өстөөх Москва анныгар үлтүрүтүллүбүтүн кэннэ, Арҕаа фроҥҥа аттаммыппыт. Арҕаа Украина сиригэр Кыһыл Знамялаах гвардейскай дивизия састаабыгар сылдьан бойобуой сүрэхтэниини аан маҥнай ылбытым. Ити бириэмэҕэ биһиги, Уус Алдан уолаттара Михаил Худаев, Прокопий Черноградскай, Хаҥаластан Василий Соловьев, Илья Трофимов буолан, 252‑с стрелковай полк 4‑с батальонугар сулууспалаабыппыт. Сэриигэ киириини Днестр өрүһү туорааһынынан саҕалаабыппыт.

“Иэһи ситиһиҥ, өстөөҕү кыайыҥ!..”

Мин рота 4‑с взводун бастакы отделениетын хамандыырынан анаммытым. Уон буолан хойуук оҥочону сүгэн истэхпитинэ, оҥочобут хабыллар-хаба ортотугар миинэ түһэн эстибитэ. Биирдэ өйдөнөн кэлбитим — туох эрэ ыарахан баттыы сытара, буорах аһыы сыта тунуйара. Оҥочо аҥаар ойоҕоһун сорҕото уонна буор баттыы сытарын тоҕу сүргэйэн туран көрбүтүм, үһүөйэх эрэ тыыннаах хаалбыт этибит. Төбөлөрүгэр өлөрдүү бааһырбыт үс табаарыспыт тыыннарын былдьаһа сытан: “Иэһи ситиһиҥ, өстөөҕү кыайыҥ!”— диэн кэриэстэрин этэн күн сириттэн сүппүттэрэ.

Тула өттүбүт бип-битигирэс, тип-тигинэс, миинэ, сэнэрээт эстэриттэн сир-буор өрө бурҕачыйа олороро. Үс саллаатым улаханнык бааһырбыттарын сэнэрээт түспүт оҥхойугар сүгэн-көтөҕөн илдьэн саһыарбытым. Бэйэм отделением дьоно сорохторо өлөн, сорохторо бааһыран, иккис отделениены хамаандалыырга сорудах ылбытым. Днестр өрүс уҥуоргу өттө күрүлгэн кытыллаах этэ. Өстөөх ытыалыы сытар биэрэгэр оҥочобун астардахпына, бары талахтартан тардыһа-тардыһа эмпэрэ кытылы дабайбытынан бараллара.

Бүтүн батальону туораппытым

Улахан баҕайы оҥочону биэрэктэн нэһиилэ төттөрү анньан иһирдьэ киллэрэн, ити былдьаһыктаах кэмҥэ бүттүүн батальон байыастарын туоратыахпар диэри өрүһү хас эмэ төгүл төттөрү-таары туораабытым, бүлүмүөт күүстээх уотугар түбэһэн сүтүктэммиппит даҕаны. Ити алдьархайтан хайдах тыыннаах ордубуппун билигин даҕаны сатаан өйдөөбөппүн. Ньиэмэстэр куоппуттарын кэннэ, кылгас тохтобулга өйдөөн көрбүтүм, синиэлим икки эҥээрэ ханан да бүттэтэ суох сиирэ-халты ытыллыбыт этэ. Бэргэһэм 5–6 сиринэн тэһитэ ытыллан, баатата орҕостон тахса сылдьара. Батальоммут хамандыыра майор Тарасов хайҕаан, буулдьаны быыһынан дьону туоратыыны хааччыйбыппын сөҕөн, наҕараадаҕа түһэриэххэ диэн эппитэ.

Өрүһү ити курдук өстөөх уотун быыһынан туорааппытын кытта, балкаҕа (Украинаҕа үрдүк сири итинник ааттыыллар) турар дэриэбинэни фашистартан ыраастыырга бирикээстээбиттэрэ. Биһиги, 200‑чэ киһи, баата ыстааннаах, синиэллээх курданарбытыгар диэри ууну кэһэн, хомустар быыстарынан хаххаланан кэлээппитин кытта, фашистар күүтэ сыппыт буоланнар, бүлүмүөт, аптамаат хойуу уотунан көрүстүлэр. Охсуллубут хомус үрдүгэр сууллан ытыалаһа сыттахпына, арай туох эрэ күүскэ “ньир гына” сүүскэ охсорго дылы гынна да, ханна да барбыппын билбэккэ хааллым, госпитальга сытан өйдөммүтүм. Төбөм хаҥас өттүн буулдьа сиирэ көтөн ааспыт. Одесса уонна Днепродзержинскай куораттар госпиталларыгар эмтээннэр үтүөрдэн баран, аналлаах хамыыһыйанан көрөн сэриилэһиэн сөптөөх диэннэр, иккиһин фроҥҥа ыыппыттара.

Европа дойдуларын босхолоһон, кыайыыны –Германияҕа!

Арҕааҥҥы фроҥҥа тиийэммин бэйэм чааспын булбутум. Ньиэмэстэри үлтү сынньан, иннибит диэки дьулурҕатык сыҕарыйан Румынияҕа киирбиппит. Тульча диэн порт куоратынан тахсан, Сербия хоту өттүнэн Шехешфейербар диэн Балатон күөл үрдүгэр турар фашистар бөҕөргөтүнүүлээх пууннарын урусхаллаабыппыт. Ити кэнниттэн Венгрия киин куоратын Будапеһы ылыыга кыттыбытым. Өстөөх хас уулусса, дьиэ аайы бөҕөргөтүнэн күүскэ утарсара да, биһиги кимэн киириибит балысхана бэрт буолан, кыайан уһуннук утарыласпат этилэр, куоталлара.

Ити кэмнээҕи түбэлтэлэртэн мин биир түгэни ордук дьэҥкэтик өйдүүбүн: биһиги фашистары ыган куорат ортотун диэки киирэн испиппит. Түннүктэринэн, аанынан уотунан уһуура турар улахан дьиэҕэ — өстөөхтөр тирэх пууннарыгар ытыалаһа-ытыалаһа саба сырсан киирбиппит. Иккис мэндиэмэҥҥэ тахсан көрүдүөр токуруйуутугар аана аһыллан турар хоско киирэрдии ыта-ыта чугаһаан иһэн эмискэ дьигис гына түспүтүм. Онно аан кэтэҕэр саһан турар фашист саллаата ыстыыгынан сүүспүн сиирэ-халты анньан хаалбыта. Кинини кэннибиттэн иһэр Климентов диэн табаарыһым түҥнэри ыппыта. Итинник өлөр өлүү айаҕыттан төһөлөөх кыл-мүччү быыһаммытым буолуой.

Чехословакия сиригэр-уотугар элбэх кырыктаах хапсыһыыларга сылдьыбытым. Биһиги Братислава куораты босхолоору трофейнай, итальянецтар улахан баҕайы таһаҕас таһар массыыналарыгар олорон шоссе суол устун айаннаан иһэммит өстөөх буускаларынан ытыалааһыныгар түбэспиппит. Суол тосту эргиллиитигэр массыынабыт тоҕой үрдүгэр туруоруллубут бөдөҥ остуолбалары тоҕу солоон дириҥ баҕайы аппаҕа түспүтэ, элбэх киһи эмсэҕэлээбитэ. Мин буочука үрдүгэр олорон иһэммин эһиллэн аспаал суолга сиспинэн саайыллан, санчааска эмтэнэн үтүөрэн Братислава куораты штурмалааһыҥҥа кыттыбытым.

Ити курдук, улахан тохтоло суох сэриилэһэн Австрия киин куоратын Венаны, тиһэҕэр Германия Лейпциг диэн куоратын ылбыппыт уонна сынньалаҥҥа тахсыбыппыт. Ол кэмҥэ фашистскай Германия биир тыла суох бэриммитин (капитуляцияламмытын) туһунан истэммит үөрүү бөҕө буолбуппут. Эйэлээх олох сырдык аанын аспыт дьон быһыытынан, сүрэхпит үөрүүнэн, дьолунан туолбута.

Дойдубар кыайыы көтөллөөх эргиллэн кэлэн, 32 сыл Аллайыаха, Муома, Эдьигээн, Өлөөн улуустарын оскуолаларыгар учууталлаабытым. Эйэлээх олоххо айымньылаах үлэм “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээлинэн бэлиэтэммитэ.

Роман Жирков,

сэрии 2‑с группалаах инбэлиитэ.

* * *

Саллаат тааһа

Сэрииттэн эргиллибэтэх

убайым Александр кэриэһигэр

Эһэм өтөҕөр сытар сымара таас,

Элбэҕи да эн санаттыҥ!

Эйигин мин баарбар көтөхпүт убайбыт

Эргиллибэттии хомунан барбытын…

Сэриигэ барар бэбиэскэ тутаат,

Сирэйиттэн мичээр арахсыбыта.

Саҥата суох тиэргэҥҥэ тахсан

Саһарҕа кыыһарын одууласпыта…

Саһарҕа кытара кыыспыт көстүүтэ

Санньыар санааны үөскэппитэ.

Сэрииттэн эргиллибэт ыар дьылҕатын

Саллаат сүрэҕэ билбитэ…

Өтөҕөр сыппыт сымара тааһы

Өрө көтөҕөн таһаарбыта,

Үөһэ тыынан, үөгүлүү түһээт,

Үүт бүтэй нөҥүө бырахпыта.

Бу тааһы көтөҕөн көрбүт саллаат

Сэрии молуоннаах буолагар тиийбитэ,

Бүгүҥҥү олохпут иһин кыргыһан

Күн сириттэн эмискэ сүппүтэ…

Кыайыы дарбааннаах дүҥүрүн дорҕооно

Убайбытын уһугуннарыа буолаарай?

Салгын кута туруйа буолан

Сахатын сиригэр көтөн кэлээрэй?

Оччоҕуна көрүө этэ кини иккистээн

Күөлэһийэн үөскээбит көмүс уйатын,

Оҕо буолан улааппыт улуу сыһыыларын,

Өтөҕүн өссө да бөҕө баҕаналарын…

Уһун сылларга кинини күүттэхтэрэ

Оонньообут, кылыйбыт кырдаллара…

Кэлиэ диэн эрэнэн кэтэстэхтэрэ

Хаампатах хатыҥ алардара…

Уйадыйыа дуо, убайбыт кэллэҕинэ

Алтан сэргэни аспатах абатыттан?

Кэскил тэринэр кэмигэр тиийэн

Кэргэн тапталын билбэтэҕиттэн…

Улуу Кыайыыны уруйдуур дарбаантан

Утуйбут убайбыт уһуктан тураар!

Соҕотох субан туруйа буолан

Суланан, хаһыытаан ааһаар!

Василий Оконешников.