Дойду дьиннээх патриотун ыччакка холобур буолар олоҕо

Быйыл от ыйыгар 100 сааһын туолаары сылдьар сэрии бэтэрээнэ Петр Константинович Яковлев туһунан СӨ Бочуоттаах олохтооҕо Климент Егорович Иванов ахтыытын таһаарабыт.

Күн-дьыл баран истэҕин аайы олох остуоруйатын көлүөһэтэ иннин диэки эргийэр. Дьэ, оччоҕуна урукку дьыллар улаҕалара сурукка тиһиллибэтэх эбэтэр норуот умнуллубат номоҕор киирбэтэх буоллаҕына симэлийэр, сүтэр. Ол эрээри, быйыл бүтүн аан дойду үрдүнэн Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэрии кыайыыннан түмүктэммитэ 80 сылын үөрүүлээхтик бэлиэтиэхпит. Онно бэлэмнэнэн «Улуу Кыайыы остуоруйата өлбөөдүйбэт, куруук тыыннаах!» — диэн ис хоһоонноох элбэх дьаһаллар бараллар, ахтыылар суруллаллар.
Биһиги, сэрии кэмин оҕолоро, уоттаах сэрии сылларыгар оҕо сааспыт ааспыта. Доруобуй дьон барыта Аан дойдуну көмүскүүр кырыктаах кыргыһыы хонуутугар, сэрии фронугар барбыттара. Онтон дойдуларыгар, тыылга доруобуйаларынан хааччахтаах эр дьон уонна дьахталлар эрэ хаалбыттара. Онон сэрии кэмин оҕолоро үлэ ыараханын, аччыктыыр, тоҥор-хатар кыһалҕатын эппитинэн-хааммытынан билбиппит. Сэрии кэмин оҕолоро Улуу Кыайыы кэлэригэр төһө кыалларынан көмөлөспүт үтүөлээхтэр. Сэрии саҕана олох-дьаһах ыараханын, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорон ааспыттарын, күүстэрэ төһө кыайарынан Улуу Кыайыы кэлэригэр көмөлөспүттэрин кэпсиир наада.
Оттон уоттаах сэрии толоонун ортотунан ааспыт, дойдубутун хааннаах өстөөхтөртөн көмүскүүр иһин олохторун харыстаабакка кыргыһан, Улуу Кыайыыны уһансыбыт ытык дьоммут ааттарын өрө тутуохтаахпыт, үйэтитиэхтээхпит. Бырааһынньыктарга эрэ буолбакка, мэлдьитин харах далыгар илдьэ сылдьыахтаахпыт. Кинилэр олохторун ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ сүрүн холобур оҥостуохтаахпыт.
Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ, илиҥҥи фроҥҥа Японияны кытары сэриигэ кыттыһан Улуу Кыайыы күнэ кэлэригэр кылаатын киллэрсибит Саха сирин биир ытык киһитэ, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар үлэлиир дьоҕурун, билиитин-көрүүтүн, сатабылын анаабыт Петр Константинович Яковлев аны аҕыйах хонугунан 100 сааһын туолар. Мин кинини тус бэйэтин уонна үлэһит быһыытынан үчүгэйдик билэрим быһыытынан, ытык киһибит Петр Константинович туһунан ахтыы суруйарга сананным.

П.К. Яковлев 1925 сыллаахха от ыйын 12 күнүгэр Сунтаар оройуонун Тэҥкэ учаастагар төрөөбүтэ. Уоттаах сэрии сылларыгар Сахабыт сиригэр кураан сатыылаан оҕо сааһа ыараханнык ааспыта. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыттан колхуос араас үлэлэригэр эриллэн, ас-үөл тиийбэтинэн аччыктыыр кыһалҕатын билэн улааппыта.
Онтон 19 сааһыгар 1944 сыллаахха сайын Сэбиэскэй аармыйаҕа ыҥырыллан, Иркутскай уобаласка тиийбитэ. Онно саҥа ыҥырыллан кэлбит саллааттары икки бөлөххө араарбыттара: биир бөлөҕү арҕаа фроҥҥа, иккиһи — Монголия норуодунай өрөспүүбүлүкэтигэр.

Петр Константинович иккис бөлөххө түбэһэн, Монголияҕа Чойбалсан куоракка илиҥҥи хайысхаҕа инники күөҥҥэ сылдьар 61-с танковай дивизия 61-с мотострелковай полкатыгар сулууспалаабыта. Онтон, П. Яковлев кыраҕатын билэннэр минометнай батальоҥҥа минометчигынан көһөрбүттэрэ. Онно Мэҥэ-Хаҥаластан Александр Стручков, А.К. Скрябин, А.П. Габышев бааллара, онон түөрт саха уолаттара бииргэ минометнай батальоҥҥа сулууспалаабыттара. 1945 сыллаахха кинилэр сулууспалыыр мотострелковай полкаларын Сталинградскай сэрии дьоруойа генерал Иван Ильич Людников хамаандалыыр 39-с аармыйаҕа холбообуттара.
Ити барыта Японияны кытары сэрии саҕаланыан иннинэ Сэбиэскэй кыраныыссаҕа бөҕөргөтүү тэрээһинэ этэ.
Дьэ, ити кэнниттэн, Японияны утары АХШ сууһарыылаах атомнай буомбаны туттубуттарын туһунан сурах дьон санаатын, ол иһигэр саллааттары аймыыр. Онтон биһиги аармыйабыт Солунь — Ванемяо хайысхатынан кимэн киириитэ саҕаланар. Суола-ииһэ суох, Хинган хайаларын быыстарынан Петр Яковлев сулууспалыыр дивизията сэриилэһэ-сэриилэһэ иннин диэки кимэн киирэр.
Өстөөхтөр хайа быыһыгар саһан олорон кырыктаах утарсыыны оҥорбуттара. Элбэх саллаат сүтүктээх даҕаны буоллар Петр Яковлев сулууспалыыр минометнай этэрээтэ, өстөөхтөрүн самнартаан Ванемяо куораты ылбыттара Сэбиэскэй аармыйа Японияны кыайар сэриитигэр улахан суолталаммыта.
Онон П.К. Яковлев Сэбиэскэй сойуус Японияны утары кылгас буолан баран, дохсун уоттаах сэриитин актыыбынай кыттыылааҕа.

Маньчжурияны босхолооһуҥҥа активнай кыттыыны ылбытыгар Үрдүкү Главкомандующай И.В. Сталин илии баттааһыннаах Махтал суругун туппута.
Милитаристскай Японияны утары ситиһиилээхтик кыттыбытын иһин «Аҕа дойду сэриитин II степеннаах» уордьанын, «За победу над Японией», «За боевые заслуги» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэнниттэн Иркутскай уобаласка сэбиэскэй аармыйаҕа 1950 сылга диэри салҕыы сулууспалаабыта. Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Дьокуускай куорат, Сунтаар улууһун, Тэҥкэ нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо.
Олоххо тардыһыыта күүстээх буолан, аармыйаҕа сулууспалаан бүтээт, Ленинградтааҕы университекка үөрэнэн үрдүк үөрэхтээх дойдутугар Сунтаарга төннүбүтэ.
Петр Константинович дойдутугар кэлэн, эйэлээх олох сайдыытын тэрийсии үөһүгэр түспүтэ.

Ленинград университетын бүтэрбит исписэлииһи Тойбохой орто оскуолатыгар бастаан учууталынан, онтон аҕыйах ый буолаат завуһунан анаабыттара.
Эһиилигэр оройуоҥҥа иккис улахан Элгээйи оскуолатыгар дириэктэринэн ананар. Ол кэмҥэ Элгээйи сэттэ кылаастаах оскуолата саҥа уон кылаастаах орто оскуолаҕа уларытан тэриллибит кэмэ этэ. Онон саҥа учууталлары анааһын, кинилэргэ олорор усулуобуйаларын тэрийэн, оскуола материальнай баазатын тупсарыы, орто оскуолаҕа үөрэтии саҥа бырагыраамалары олоххо киллэрии эппиэттээх кэмигэр үлэлээн, үөрэх тэрилтэтин салайааччытын быһыытынан буспута-хаппыта.
ССКП райкомун иккис сэкэритээрэ Владимир Гаврильевич көҕүлээһининэн Яковлев П.К. Сунтаарга үөрэх отделын сэбиэдиссэйин эппиэттээх үлэтигэр өрө таһаарыллыбыта. Ити 1957 сыллаахха этэ. Дьэ, ити кэмтэн ыла Петр Константинович үлэтин далааһына кэҥээн, төрөөбүт Сунтаарын оройуона сайдыытыгар туох баар билиитин-көрүүтүн, кыһамньытын, сатабылын ууран үлэлээбит уонна дьоһуннаах кылаатын киллэрбит киһинэн ааҕабын. Өр сылларга норуот үөрэҕириитин сайыннарыыга уонна нэһилиэнньэ ортотугар иитэр-өйдөтөр, саҥаҕа, сайдыыга дьулуһарга уоттаах-күөстээх үлэни ыытан нэһилиэнньэ ортотугар ытыктабылы ылбыта. Салҕыы эппиэттээх үлэлэргэ ананан дьоҕурдаах салайааччы быһыытынан үүнэн тахсыбыта.
1950-с сыллар ортолоругар Саха сиригэр алмаас бырамыысыланнаһа сайдан эрэр кэмэ этэ. Мииринэй куораты тутуу саҕаламмыта. Бырамыысыланнай эрэгийиэни аһылыгынан хааччыйыы наадата үөскээбитэ.
ССКП Сунтаардааҕы райкомун сэкэритээрэ Дмитрий Семенович Шепелев, Владимир Гаврильевич Павлов ити боппуруоһу быһаарарга анаан «Элгээйи» совхоһу тэрийэри ССКП обкомугар күүскэ туруорсубуттара. Ити боппуруос оройуону сайыннарыы биир кэскиллээх хайысхата этэ.

ССКП Обкома оройуонтан киирбит көҕүлээһини өйөөн, алмаас бырамыысыланнаһын үлэһиттэрин аһылыгынан хааччыйарга анаан, «Элгээйи» совхоһу тэрийэр туһунан уураах ылыммыта. Онон 1957 сыллаахха муус устар 2 күнүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ маҥнайгы эти-үүтү, оҕуруот аһын оҥорор аналлаах «Элгээйи» совхоз тэриллибитэ. Дириэктэринэн геолог идэлээх Журавлев Семен Максимович анаммыта. Ити улахан суолталаах түбэлтэ кэлин Петр Константинович Яковлев дьылҕатын эмиэ таарыйбыта. 1964 сыллаахха П.К. Яковлев совхоз дириэктэрэ С.М. Журавлев көрдөһүүтүнэн, ССКП райкомун рекомендациятынан «Элгээйи» совхоз парткомун сэкэритээрин эппиэттээх үлэтигэр талыллыбыта. Ити совхоз тэриллибитэ 7-с сыла этэ. Ол кэмҥэ совхоһу тэрийэр, техниканнан хааччыйар, үлэһиттэри, исписэлиистэри олохтуур, сүөһү, сылгы, бааһына кээмэйин улаатыннарар үлэ саҕаламмыт кэмэ этэ. Совхоз сайдыытын иккис саамай эппиэттээх кэмэ кэлбитэ.

Билигин сүрүн сорук үлэ тэрээһинин салҕыы тупсаран, үлэ оҥорон таһаарыытын тупсарыы, онон судаарыстыбаҕа эти, үүтү, оҕуруот аһын туттарыы кээмэйин үрдэтии, оҥорон таһаарыыны механизациялааһын, үлэ култууратын үрдэтии, социальнай-култуурунай эбийиэктэри тутуу үлэтин күүһүрдүү сорук турара.
Ону олоххо киллэриитэ, биллэн турар, партийнай тэрилтэлэр оруоллара үрдүөхтээҕэ. Петр Константинович совхоз салалтатын кытары ыкса сыһыаны олохтоон, профсоюз, комсомол, о.д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэр үлэлэрин илиитигэр ыксары ылан, көхтөөх үлэни ыыппыта. Дьон-сэргэ үлэҕэ сыһыана тупсан, коммунистическай үлэ ударнигын аатын ылар иһин, социалистическай куоталаһыыга кыайар иһин охсуһуу күөстүү оргуйбута.

Бастыҥ үлэһиттэр сүлүөттэрин, араас күрэхтэһиилэри ыыталлара.
Кэлин «Элгээйи» совхозка дириэктэрдээбит Н.Н. Павлов суруйбутунан 1960-67 сыллар «Элгээйи» совхоз муҥутаан сайдыбыт сыллара эбит (1964-1968 сылларга партком сэкэритээрэ П.К. Яковлев). Ити ыйыллыбыт кэмҥэ үүтү оҥорон таһаарыы 48500 центнертэн 57400 центнергэ диэри,эбэтэр 18,4%, эти оҥорон таһаарыы 12200 центнертэн12900 центнергэ диэри, эбэтэр 5,6% үрдээбит.
Ити сыыппара совхоз үлэһиттэрин сыралаах үлэлэрин, салайааччыларын сатабыллаах тэрээһиннэрин түмүгэр ситиһиллибитэ. Совхоз дириэктэрэ Журавлев С.М., партком сэкэритээрэ Яковлев П.К. ситиһиилээх үлэлэрин чаҕылхай кэрэһитинэн «Элгээйи» совхоз тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга үрдүк ситиһиилэрин иһин ыам ыйын 25 күнүгэр 1967сыллаахха ССРС Үрдүкү Сэбиэтин ыйааҕынан Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта буолар.
Ол кэмҥэ П.К. Яковлев 1979 сылга диэри ССКП Сунтаардааҕы райкомун иккис сэкэритээринэн үтүө түмүктээхтик үлэлээбитэ. Мин оччолорго райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии Абый оройуонуттан кэлбитим.

Петр Константинович дьоҥҥо амарах сыһыаннаах, киһи быһыытынан боростуой буолан, миэхэ оройуоҥҥа саҥа үлэлии кэлбит киһиэхэ наадалаах боппуруостарга сүбэ-ама биэрэр буолара.
Оройуоҥҥа ордук ханнык кыһалҕалар сытыытык туралларын, үлэ-хамнас туругун түргэнник билэрбэр райсовет исполкомун бэрэсэдээтэлин быһыытынан үлэбин саҕалыырбар көмөлөспүт дьонтон биирдэстэрэ Петр Константинович этэ.
Биһиги чугастыы, истиҥ сыһыаммыт үлэ тас өттүгэр эмиэ салҕанара. Сорох бырааһынньык күннэригэр бииргэ сынньанар түгэннэр бааллара. Кини ыраас сиэрдээх-майгылаах, үрдүк култууралаах буолан, бырааһынньык остуолун киэргэтэрэ. Остуолга көрү-нары, көрдөөх кэпсээннэри сөбүлүүрэ. Аһыы утаҕы суолтатыгар эрэ кыратык ылынара. Ол оннугар хойуу чэйдээх, араас астаах-үөллээх остуолу ордорор этэ. Онон биһиги эдэр үлэһит сылдьаммыт үрдүк култууралаах, интеллигент сиэрдээх Петр Константинович курдук аҕа табаарыстарбытыттан үлэлиир, сынньанар муудараһыгар уһуйуллубут дьоллоохпут.
Петр Константинович Яковлев уопуттаах салайааччы буолан, ССКП Обкомун инструкторынан 3 сыл айымньылаахтык үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсыбыта, сокуоннай сынньалаҥҥа барбыта.
Кини түбүктээх олоҕо үөрэппитинэн биэнсийэҕэ даҕаны олорон уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттар. Сааһырдым диэн санаммакка, Дьокуускай куораттааҕы бэтэрээннэрин сэбиэттэригэр үлэтигэр кыттар.

Кини кэргэн, аҕа быһыытынан дьиэ кэргэттэригэр иһирэх сыһыаннаах. Тапталлаах кэргэнэ, биллиилээх учуутал Ирина Николаевналыын олус иллээхтик 56 сыл олорбуттара. Түөрт оҕону төрөтөн, иитэн-үөрэтэн үлэһит оҥорбуттара.
Петр Константинович биир саамай кутурҕаннаах түбэлтэтинэн тапталлаах уола Гоша үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьан хомолтолоохтук олохтон туораабыта. Георгий Петрович Саха сирин ыччатын интеллигенциятын инники күөнүгэр сылдьыбыта, кэскиллээх, чахчы даҕаны чаҕылхай, аныгылыы сайдам санаалаах ыччат этэ.
Билигин Петр Константинович үс кыыһын, элбэх сиэннэрин, хос сиэннэрин тапталларыгар угуттанан, кыһамньылаах харамталарыгар тирэҕирэн 100 сааһын бэлиэтииргэ бэлэмнэнэр. Салалтата ити бэлиэ түгэни болҕомтоҕо ылан, сөптөөхтүк бэлиэтиэ диэн эрэнэбит.
Петр Константинович туох баар күүһүн-уоҕун, билиитин-көрүүтүн Сахатын сирэ сайдарыгар анаата.
Хомойуох иһин, билигин Улуу Кыайыы 80 сыллаах үбүлүөйүн тыыннаах көрсөр сэрии бэтэрээннэрэ бэрт аҕыйах киһи хаалла. Бүгүҥҥү кэмҥэ тыыннаах кэлбит Аҕа дойду сэриитин бэтэрээннэрэ сөптөөхтүк чиэстэниэхтэрэ. Ол иһигэр ытык киһибит, өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа дьиҥнээх патриота Петр Константинович Яковлев бу күҥҥэ тиийэн кэлбит дириҥ ис хоһоонноох олоҕо, үлэтэ-хамнаһа аныгы ыччакка үтүө холобур буолуохтаах.

Климент Иванов,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо