Дойду тэбэр сүрэҕин Москва куораты көмүскэспитэ

Биһиги олохпут устатыгар Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сыллара хаһан да өлбөөдүйбэттэр, Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууга кэлэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ хорсун-ходуот буойуттар өстөөҕү утары геройдуу кыргыһыылара холобур буолан сандаара туруоҕа. Үгэс быһыытынан Улуу Кыайыы үбүлүөйдэрэ өрөгөйдөөхтүк бэлиэтэнэллэр. Уоттаах сэрии толоонугар Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр геройдуу охтубут, кырыктаах сэриини ортотунан ааһан, кыайыы үктэллээх дойдуларыгар төннүбүт биир дойдулаахтарбыт ааттара үйэтитиллэр.

Сунтаар оройуонуттан Улуу сэриигэ барыта 2756 киһи кыттыбытын, онтон 1664 саллаат сэрии толоонугар охтубутун, 1092 киһи кыайыы-хотуу аргыстаах дойдуларыгар эргиллибиттэрин архив докумуоннара кэпсииллэр. Ол иһигэр Күндэйэттэн 146 киһи ыҥырыллыбытыттан 84 саллаат Ийэ дойду иһин кыргыһыыга олохторун биэрбиттэрэ, 62 сал­лаат тыыннаах эргиллибитэ.

Ити ыарахан сыллары тыылга хаалбыттар, үксүлэрэ дьахталлар, кырдьаҕас дьон, эмиэ геройдуу, олох иһин туруулаһан кыайыыны уһансыбыттара. Дьэ ити курдук сэрии толоонун ортотунан дойдутун, дьонун иһин кыы­рыктаах хапсыһыыларга сылдьыбыт саха буойуна Макаров Данил Семенович туһунан ахтан-санаан ааһыаҕыҥ.

Данил Семенович уһун, сындылҕаннаах сыллары олорон ааспыта. Кини Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланарын 25 саастаах сытыы-хотуу, барбыт-кэлбит уол оҕо бэрдэ «Калинин” холкуоска биригэдьииринэн үлэлии сылдьан көрсүбүтэ. Немецкай фашистар Советскай Союзка эмискэ, сэриини биллэрбэккэ эрэ саба түспүттэрин улаханнык соһуйа истибитэ. Дойду көмүскэлигэр иэһин төлүөхтээҕин эрдэттэн билбит эдэр киһи, улаханнык долгуйбакка эрэ атырдьах ыйын бүтүүтэ илиитигэр сэриигэ ыҥырылларын туһунан биллэриини ылбыта.

Кэлин нэһилиэнньэни кытары көрсүһүүтүгэр кэпсииригэр сэриигэ барыы аймалҕанын, түбүгүн, дьон алгыһын чуолкайдык өйдүүр эбит этэ. Онно кэпсээбитинэн, сэрии буолбутун эрдэ истибит дьон, дойдуну көмүскүүр иэстээхтэрин өйдүүр буолан, улахан айманыы суох этэ диирэ. Хомуна охсон, чугас дьонун кытары истиҥник быраһаайдаһан, хайаан да эргиллиэм диэн санаалаах, Күндэйэттэн 40-ча киһи маҥнайгы хомуурга хабыллан Сунтаарга киирбиттэр. Онно доруобуйаларын туругар хамыыһыйаны ааһан Сунтаар оройуонуттан маҥнайгы хомуурга тиксибиттэр 700-чэ киһи сэриигэ айанныырга оскуола былаһааккатыгар мустубуттар. Линейкаҕа туруоран сыалларын-соруктарын быһаарбыттар. Онтон Сунтаартан Туруктаҕа тиийэ сатыы айаҥҥа туруммуттар. Сатыы айанныыр, оччотооҕу хаама-сиимэ, үлэлии үөрэммит эдэр дьоҥҥо олус саллыылаах айан этэ диэбэппин диэн кэпсиирэ.

Аһылыкпытын, туттар сэппитин 90-ча ат ыҥыырдаммыта. 700-чэ киһи, 90-ча ат биир күдьүс суолунан айанныыра тыа дьоно көрөрбүтүгэр сөҕүмэр этэ. 6-с хонукпутугар Туруктаҕа борохуот тиксэр сиригэр тиийбиппит диэн этэрэ. Туруктаттан борохуотунан, онтон массыынанан айаннаан Иркутскайга тиийбиттэр. Онтон поеһынан Москва куорат таһыгар тиийэн, сэрии толоонугар киирсэргэ бэлэмнэммиттэр. Итинник саха уолаттара Ийэ дойдубутун саа-саадах тутан көмүскүүр сэриигэ туруммуппут диэн кэпсиирэ.

Данил Семенович Арҕаа фронт сэриитин инники кирбиитигэр түбэспит. 1941 сыл күһүнүгэр Москва куораты көмүскээһин уоттаах кыргыһыытыгар кыттыбыта. Өстөөхтөр армиялара Москваны ылаары харса-хабыра суох киирэллэрэ. Сэптэрэ-сэбиргэллэрэ даҕаны күүстээҕэ. Онно Данил Семенович снайпер идэтин баһылаан элбэх өстөөҕү хаптаппытын, Москваны көмүскээһиҥҥэ дьиҥ бэйэтинэн кыттыбытын, Улуу Кыайыыга кылаатын киллэрбититтэн астынара. Улуу Кыайыы 40 сылыгар Данил Семенович Москваны көмүскээһиҥҥэ геройдуу быһыытын учуоттаан Аҕа дойду сэриитин 1 степеннээх уордьанынан наҕараадаламмыта.

1943 сыл кулун тутар ыйыгар Смоленскай куораты босхолооһуҥҥа өстөөхтөрү кытары кырыктаах киирсиһиигэ харса суох, хоодуоттук киирсибитэ. Онно Данил Семенович ыараханнык бааһырбыта. Онтон госпиталга киирэн эмтэнэн, салгыы сэриилэһэргэ доруобуйаҥ көҥүллээбэт диэн инбэлиит докумуонун туттаран дойдутугар төттөрү ыыппыттара. Дьэ, ити курдук дьонум, дойдум туһугар икки сыл устатыгар сэрии толоонуттан тахсыбакка, өлөр өлүүнү утары көрсөн, элбэх өстөөҕү кыдыйан, саха саллаатын аатын үрдүктүк тута сылдьыбытым диэн хараҕа уоттанан, сирэйдиин сырдаан олорон кэпсиирэ. Сэрии 2 группалаах инбэлиитэ даҕаны буоллар, дойдутугар кэлээт үлэ үөһүгэр түспүтэ.

Кини төрөөбүт нэһилиэгэр холкуоска ааҕар-суоттуур үлэни толорбута, биригэдьиирдэр, ыанньыксыттар үлэлэрин көрдөрүүлэрин түмэрэ. Ол саҕана ити эппиэттээх үлэ этэ. Онтон доруобуйата арыый көнөн биригэдьиирдээбитэ.

Мин Аҕа дойду сэриитэ бүтэригэр Күндэйэ алын сүһүөх оскуолатыгар үөрэнэр этим. Улуу Кыайыы өрөгөйүн онно билбитим. Ол дьыл бэс ыйыгар Кыайыыга аналлаах ыһыах Күндэйэҕэ оскуола былаһааккатыгар буолла. Нэһилиэк бары кырыытыттан мустан, дьон бөҕө үмүөрүстэ. Тула олорон ыһыах аһыллыытын сиэрэ-туома, онтон кымыс иһиитэ буолла. Биһиги, оҕолор, улахан дьону кытары тэҥҥэ үөрдүбүт-көттүбүт. Ыһыах дьоно оһуокайдаан дуораттылар. Дьэ онтон күрэхтэһиилэр буоллулар. Дьон ордук биир биэрэстэ устатыгар сүүрүүнү сэҥээрэн, суол икки өттүгэр уһун кэккэнэн сэлэлээн турдулар. Биһиги оҕолор дьон хонноҕун аннынан анньыалаһан киирэммит эмиэ көрдүбүт. 10-ча сүүрээччи испииһэгин аахтылар, бөһүөлэк Кутар диэки өттүттэн сүүрүү саҕаланарын эттилэр. Дьэ, доҕоор, күрэхтэһээччилэрбит арыы тумулуттан сүүрэн киирдилэр. Дьэ, оҕолорго даҕаны, улахан даҕаны дьоҥҥо онно быһыйдар сүүрэн быыппастан иһэллэрин көрөргө үчүгэйэ бэрдиэн! Билиҥҥэ диэри өйдүүбүн.

Дьэ, доҕоор, биэтэккэ чугаһаан кэллилэр. Онно биир барыларыттан үрдүк уҥуохтаах, маҥан баккылаах, ырбаахыта суох, атах сыгыньах, аҥар илиитинэн эрэ эрчимнээхтик дайбанан киэҥ-киэҥник хардыылаан, сиһин кэдэччи, түөһүн мөтөччү туттан, сүүрэн чаҕылыҥнатан инники иһэр уонна мустубут дьон ыһыытын-хаһыытын ортотунан күрэхтэһиигэ бастаан таҕыста. Ыһыах дьоно астыннылар, хайҕаатылар уонна «Дьэ, ити Данил Макаров чахчы кыанар киһи эбит. Бэл ити сэрииттэн аҥаар илиитэ суох кэлэн баран…», — дэстилэр, сөхтүлэр-махтайдылар. Ону мин чуолкайдык өйдөөн хаалбыппын. Данил Семенович кэлин сылларга атыыһытынан үлэлээбитэ. Түргэн туттуулаах, эйэҕэс, көрдөөх-нардаах атыыһыт диэн дьоҥҥо сөбүлэтэрэ. Олоххо активнай көрүүлээх буолан, мунньахтарга тыл эттэҕинэ дьон ылынара. Бэйэтэ үчүгэй куоластаах тойуксутунан биллэрэ. Кылыһахтаах куолаһынан доргуччу туойар буолара.

Данил Семенович кэргэнэ Татьяна Михайловналыын уһун үйэлээхтик, дьоллоохтук олорон ааспыттара. Элбэх оҕолоох, амарах, ыалдьытымсах буолан, нэһилиэк дьоно киэн туттар, ытыктыыр, холобур оҥостор ыаллара этэ. Кинилэр 11-дэ оҕоломмуттарыттан, 8-һа улаатан, үөрэхтэнэн, бэйэлэрэ бары ыал буолан, норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар үлэлииллэр. Дьонноругар элбэх сиэннэри, хос сиэннэри бэлэхтээтилэр.

Аҕаларын утумнаан бары ырыаҕа дьоҕурдаахтар. Улахан уол Анато­лий Макаров өрөспүүбүлүкэ бастыҥ таксидермиһэ. Элгээйигэ биллиилээх кыраайы үөрэтээччи Б.Н.Андреевка чугас көмөлөһөөччү буо­лан, суон сурахтаммыт Элгээйи айылҕаны үөрэтэр музейыгар өр сыллар­га үлэлээбитэ. Билигин ХИФУ музейын салайан байытар, үлэлэтэр. Атын оҕолоро норуот үөрэҕириитин, култуура эйгэлэригэр үлэлииллэр. Орто уол Владимир «Якутскэнерго» хампаанньа эппиэттээх үлэһитэ.

Данил Семенович 96 сыл устата орто дойдуга олорон ааспыта. Чугас дьоно, аймахтара айбыт аҕаларын Макаров Данил Семенович төрөөбүтэ 105 сыла туолбутунан, хорсун буойун олорбут олоҕун ахтан-санаан аастылар. Кини Сунтаартан Өлүөнэ өрүс кытылыгар турар Туруктаҕа диэри Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ сатыы барбытыттан саҕаламмыт бойобуой суолун ырыттылар. Данил Семенович дойду тэбэр сүрэҕин хорсуннук көмүскэспитин туоһулуур Москва куорат мэрдэрэ Юрий Луж­ков уонна Сергей Собянин Махтал суруктарын астына көрдүлэр.

Дьэ, кырдьык даҕаны, Улуу Кыайыы бырааһынньыгар сэрии бэтэрээннэригэр туһаайыллыбыт бүттүүн Арассыыйа норуотун «Ким даҕаны умнуллубат, туох даҕаны умнуллубат!» — диэн кэс тыллара дорҕоонноохтук дуорайар. Онон Данил Семенович саа-саадах тутан Ийэ дойдутун көмүскэспитэ, Сахатын сирэ сайдарын туһугар төһө кыалларынан уһун сыллар­га дьаныардаахтык үлэлээн кылаатын киллэрсибитэ. Күүскэ таптыыр аналлааҕын булан, ыал буолан, үс уол оҕону, биэс кыыс оҕону төрөтөн, олоххо бэлэмнээн, дьон оҥортоон, саха норуотун ахсаан өртүнэн элбэтиигэ, олох-дьаһах өттүнэн сайыннарыыга кылаатын киллэрэн, айылҕаттан ылбыт аналын чиэстээхтик толорон ааста.

Климент Иванов,

Госсулууспа бэтэрээнэ, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо.