Дойду бэрэсидьиэнэ – Дьокуускай сайдыытын туһунан

Бу күннэргэ Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Уһук Илин эрэгийиэннэр куораттарын сайдыытыгар улахан мунньахтары ыыта сылдьар. Балаҕан ыйын 5 күнүгэр Магадан, Анадырь уонна Дьокуускай куораттар сайдыыларын былаанын кытары билистэ. Мунньахха Ил Дархан Айсен Николаев Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаттан саҕалаан Жатайдааҕы суудунаны оҥорор собуот тутуутугар тиийэ боппуруостары көтөхтө.

 Өлүөнэ уонна Алдан муосталара

Айсен Николаев Дьокуускай куорат маастар-былаанын билиһиннэрэригэр суол-­иис, тырааныспар боппуруоһун бастакы миэстэҕэ тутан иһитиннэрдэ. Манна кини федеральнай суоллары, Өлүөнэ муос­татын тутууну эттэ.

– 2019 сылтан муос­та тутуутун докумуоннарын бэлэмнээһин күүскэ бара турар. Билигин судаарыстыбаннай эспэртиисэ доку­муоннара бүтэн эрэллэр. Тутуу барыта 130 млрд солкуобайга тэҥнэ­һиэҕэ. Онон муоста бырайыага барыта бүтэн эрэринэн федеральнай бүддьүөттэн инвестиция быһыытынан 65 млрд солкуобай, ол эбэтэр тутуу сууматын аҥаара, көрүллэрэ, ону сэргэ өрөспүүбүлүкэ бэйэтин өттүттэн үбү угарыгар 25 млрд солкуобай бүддьүөт кирэдьиитин быһыытынан бэриллэрэ буоллар диэн этии­лээхпит, – диэн иһитиннэрдэ Айсен Сергеевич.

Бэрэсидьиэн Владимир Путин Магадан, Анадырь уонна Дьокуускай куораттар маастар-былааннарын оҥорууга суол-иис, айан-сырыы улахан оруоллаахтарын бэлиэтээн туран, бу эрэгийиэннэргэ улахан тутуунан Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста буоларын эттэ.

– Арассыыйа хотугулуу-­илин өттүгэр улахан тутуунан Өлүөнэ муостата буолуох­таах. Бу муоста үс федеральнай суолу холбуурун ааһан Саха сирин уонна Магаданы ситимнииргэ биир улахан быра­йыак. Бу туһунан кэпсэтии барбыта ­ыраатта. Итини таһынан “Халыма” федеральнай суол өрөмүөннэниэхтээх, манна эмиэ Алдан өрүһү туоруур муоста тутуллуохтаах. Бу муос­та “Халыма” суолугар кыһыннары-сайыннары сырыы баар буоларын хааччыйыаҕа. Онон Өлүөнэ муостата тутуллан олоххо киириитин болдьоҕун ыйан туран Дьокуускай социаль­най-экэнэмиичэскэй былааныгар киллэриэххэ. Итини таһынан Алдан муостатыгар эмиэ болдьоҕу туруоруохха, – диэн иһитиннэрдэ Арассыыйа бэрэсидьиэнэ.

Бу тутуулар бары тыйыс айылҕалаах сиргэ ыытыллалларынан матырыйаалы, тутуу хаамыытын ураты болҕомтоҕо ыларга этилиннэ.

– Бу үс куорат бары тыйыс айылҕалаах сирдээх-уоттаах. Онон тутууга аныгы үйэ матырыйаалларын хото туһаныы барыахтаах, тутууну ыытыыга саҥа, сонун көрүүлэр, быһаа­рыылар ирдэниллэллэр. Биһиги сыалбыт-сорукпут диэн бу эрэгийиэннэргэ дьон-сэргэ олорор, үлэлиир усулуобуйатын тупсарыы, эдэр исписэ­лиистэр кэлэллэрин ситиһии буолар. Өлүөнэ муостатын тутуу туһунан кэпсэппиппит ыраатта, хайа муҥун болдьоҕун уһатан иһиэхпитий? – диэн иһитиннэрэн барыбытын үөртэ.

Жатайдааҕы суудунаны оҥорор собуот

Иккис улахан бырайыагынан Саха сиригэр, ону ааһан бүтүн Арктикаҕа, Жатайдааҕы суудунаны оҥорор со­­буот тутуута буолар. Бу собуот “Якутия” урутаан сайдар сир ахсааныгар киирсэр. Собуот “Суудуналары уонна муора тиэхиньикэлэрин сайыннарыы” федеральнай бырагырааманан тутулла турар. Силигэ ситтэҕинэ, хоту таһаҕаһы таһыыга Арктика, хоту дойду өрүстэрин суудуналарынан хааччы­йыахтаах.

“Жатайдааҕы судо­верфь” эрдэ ХЭУо эбит буоллаҕына, 2020 сыллаахха аахсы­йалаах уопсастыба буолбута. Билигин бу собуот аахсы­йатын улахан аҥаара (78 %) Судаарыстыбаннай баай-­дуол федеральнай ааҕыныстыбатын бас билиитигэр баар. Саха сирин сайдыытын корпора­цията – 19 %, “Өлүөнэтээҕи өрүс пароходствота” – 3 % аахсыйаны илдьэ сылдьаллар. Ил Дархан Айсен Николаев федерацияҕа баар аахсыйалары Саха сиригэр биэрэри былырыыҥҥыттан туруорсар. Кини бэлиэтииринэн, собуот аахсы­йаларын барытын эрэги­йиэн ыллаҕына, тутууну ыытарга уонна үбүлээһини көрөргө быдан табыгастаах буолуох­таах.

Санатан эттэххэ, со­­буот бастакы түһүмэҕин тутуута 2020 сыллаахха түмүктэниэх­тээх этэ, ол эрээри билигин үптэн-харчыттан иҥнэн кыа­йан олоххо киирбэккэ турар. Айсен Сергеевич мунньахха бэлиэтээн эппитинэн, билигин собуоту тутууга 1 млрд солкуобай тиийбэккэ турар, ону сэргэ федеральнай аахсыйаны эрэгийиэн таһымыгар биэрэри быһаарыахха наада.

Бэрэсидьиэн Владимир Пу­тин бу боппуруоһу истэн ба­ран бырабыыталыстыбаҕа: “Быра­быыталыстыба Са­ха сирин салалтатын кытары собуот бастакы түһүмэҕин олох­хо киллэрэргэ үлэлэһиҥ. Феде­­рация таһымыгар баар аахсы­йалары, наада буол­лаҕына, эрэги­йиэҥҥэ биэрэр боппуруоһу көрүҥ. Бу туһунан вице-премьери уонна эрэги­йиэн сала­йаач­чытын кытары кэпсэттибит. Өскөтүн аахсыйалар бэриллэр түгэннэригэр Саха сирэ собуот реконструкциятын бүүс-бүтүннүү бэйэтин эппиэтинэһигэр ылар”, – диэн сорудах биэрдэ.

Социальнай тутуулар уонна хаарбах дьиэлэр боппуруостара

Мунньахха социальнай эбийиэктэр тутуулара эмиэ инники күөҥҥэ таһаарыллан этилиннэ. Дьокуускайга ос­­куолаттан, балыыһаттан, спортивнай эбийиэктэртэн саҕа­лаан суол-иис, уулуссалары сырдатыы бара турара сиһилии кэпсэннэ. Доруобуйа харыс­табылыгар сыһыаран билигин Саха сиригэр искэн ыарыыны эмтиир киин тутулла турарын иһитиннэрдэ.

– Билигин тутуу 90 быры­һыан ситэн турар. Ол эрээри бу тутууну түмүктүүрбүтүгэр матырыйаал, оборудованиелар ыараабыттарынан эбии 1,8 мөлүйүөн солкуобай ирдэниллэр. Бу туһунан бырабыыталыстыбаны кытары кэпсэтэн турабын, федерация Хаһаас пуондатыттан үбү көрөр туһунан. Бу боппуруос быһаарыллара буоллар, быйыл балыыһабытын тутан олоххо киллэриэ этибит, – диэн иһитиннэрдэ.

Дьокуускай куорат Уһук Илин эрэгийиэннэргэ олорор дьиэлэри тутуутунан бастакы миэстэҕэ иһэр. Оттон Саха сирэ Приморье кэнниттэн иккис иһэр. Кэлиҥҥи биэс сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 2,7 мөлүйүөн кв м дьиэ тутулунна, 26 тыһыынчаттан тахса киһи саҥа дьиэлэннэ. Ил Дархан иһитиннэрбитинэн, быйыл Саха сиригэр 2017 сылга диэри хаарбах дьиэлэр ах­­сааннарыгар киирбит тутуулары көһөрүү түмүктэниэхтээх. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэбит киин куоратыгар билигин да 1178 элбэх кыбартыыралаах дьиэни көһөрүөххэ наада.

Бу боппуруоска Владимир Путин: “Магадаҥҥа уонна Дьокуускайга билигин да хаарбах дьиэлэр ахсааннара элбэх. Читаҕа уонна Улан-Удэҕэ ылыммыппыт курдук, бу куораттарга быйыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри хаарбах туруктаах дьиэлэр ахсааннарыгар киирбит тутуулары 2030 сылга бүтэриэҕиҥ. Магадан, Анадырь уонна Дьокуускай 2030 сылга диэри социальнай-экэнэмии­чэскэй сайдыыларын былаанын быйылгы сыл бүтүөр диэри ылыныахтаахпыт, үбүлээһинин быһаарыахтаахпыт. Үлэ 2024 сылтан саҕаланан барыахтаах”, – диэн хоруйдаата.

Култуура эбийиэктэригэр

Айсен Николаев култуура эбийиэктэриттэн Дьокуускай маастар-былааныгар үгүс бырайыак киирбитин бэлиэтээн туран, билигин киинэ павильонун бырайыагар үлэ бара турарын иһитиннэрдэ. Бу саас Арассыыйа креативнай экэниэмикэтин сайдыытын быыстапкатыгар куорат маастар-бы­­лаанын туһунан кэпсэтэн турабыт. Онно биһиги Дьокуускайга киинэ павильонун тутар туһунан сөбүлэспиппит. Бу павильоҥҥа киинэ кыһыннары уһуллар усулуобуйата оҥоһуллуох­таах. Онон сүрдээх кэскиллээх бырайыак”, – диэтэ мунньах кэмигэр Владимир Владимирович.

Маны таһынан Айсен Сергеевич Муусука үрдүкү оскуолатын тутуутун туһунан эттэ. Санатан эттэххэ, Муусука үрдүкү оскуолата Саха сирин Бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев ыйааҕынан 1993 сылтан саҕалаан үлэлиир.

“Саха сиригэр Муусука үрдүкү оскуолатын комплекса бы­­лааннанан турар. Бу тутуулары бырабыыталыстыба тус хонтуруолугар илдьэ сылдьарыгар көрдөһүөм этэ. Оҕолор аныгылыы киэҥ-куоҥ, үөрэнэргэ табыгастаах оскуолаҕа үөрэнэллэрин туһугар тутуулары 2026 сылга диэри олоххо киллэриэххэ диэн этиилээхпин. Тус бэйэм бу оскуолаҕа сылдьыбытым. Саха сирин курдук тыйыс усулуобуйалаах дойдуга оҕолор хайдахтаах курдук дьарыктаналларын көрөн сөҕөн турабын”, – диэн иһитиннэрэр Владимир Владимирович.