Дойдулар бары кэтэһэр быыбардара

Былырыын Соҕуруу Кэриэйэ, Франция, Венгрия, Колумбия, Бразилия бэрэсидьиэннэрин быыбарын аан дойду барыта кэтээбит буоллаҕына, быйыл дойдулар аҕа баһылыктарын быыбарын Чехия саҕалаата. Чехияҕа тохсунньуга буолан ааспыт быыбарга НАТО урукку байыаннай кэмитиэтин салайан олорбут Петр Павел талылынна. Быйыл өссө ханнык дойдулар аҕа баһылыктарын талыахтарай?

Чехияҕа

Чехия Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторо тохсунньуга бэрэ­сидьиэннэрин талбыттара. Бу дойдуга судаарыстыбаны сала­йыыга премьер-миниистир сүрүн оруолу ылар эрээри, бэрэси­дьиэн премьер-миниистири талар, Конституция суутун судьуйаларын, Киин баан чилиэннэрин аныыр бырааптаах. Бэрэсидьиэн быыбара икки түһүмэхтээх. Бастакы түһүмэҕэ тохсунньу 13-14 күнүгэр буолбута, иккиһэ бу өрөбүллэргэ, тохсунньу 27-28 күннэригэр, ыытыллыбыта. Ол түмүгүнэн быыбардааччылар 58,32 бырыһыан куоластарын ылан, Петр Павел диэн, биһиэхэ дьикти араспаанньалаах, уруккута ба­­йыаннай киһи дойду салайааччытынан талылынна. Интэриэһинэйэ баар, иккис түһүмэххэ Петр Павелы кытары тэҥҥэ кыттыбыт хандьыдаат Андрей Бабиш 41,67 % ылбыт. Бастакы түһүмэххэ Петр Павел утарылаһааччытын 23 тыһыынча куолаһынан эрэ баһыйбыта. Онон сылыктаатахха, дойду иһигэр нэһилиэнньэ икки аҥы хайдыбыт.

Петр Павелтан олохтоохтор уонна тас дойду бэлиитиктэрэ тугу күүтэллэрий? Бастатан туран, Европа үрдүнэн бүрүүкээбит экэниэмикэ кириисиһэ Чехияны эмиэ таарыйбыта. Бу дойду Арассыыйаттан гаастанан олорбут уонна ыаллыы сытар Польшатын, Германиятын курдук муораҕа тахсар кыаҕа суох, ыгыллыбыт гааһы баҕарбытын хоту туһаммат буолан, экэниэмикэтэ гаас ситимиттэн быһаччы тутулуктаах этэ. Онон олохтоохтор саҥа бэрэсидьиэн экэниэмикэни бөҕөргөтүүгэ, сыана үрдээһинин намтатыыга үлэлэһиэҕэ диэн бүк эрэллээхтэр. Иккиһинэн, Украинаттан куотан кэлбит дьон ахсаана күнтэн күн эбиллэн иһэр. Ол эмиэ нэһилиэнньэ олоҕор дьайара чуолкай. Мантан сылтаан дьон-сэргэ миитиннэри оҥороро да үксээбит.

Чехия – Европа сойууһун чилиэнэ, НАТО-ҕа 1999 сыллаахха киирбитэ. Билигин Украинаҕа байыаннай өттүнэн көмөлөһө олорор. Петр Павел быыбарга “Чехияҕа бэрээдэги уонна эйэни аҕалыахха” диэн луоһунунан кыттыбытыттан уонна информацияны киэҥник тарҕатар сириэсти­бэлэргэ тахсыбыт интервьюларыттан көрдөххө, генерал НАТО-ны уонна Европа сойууһун кытары сибээһин өссө бөҕөргөтөр санаалаах. Ол аата Арассыыйаны да, биһигини кытары үлэлэһэр дойдулары да кытары эйэргэһэр былаана суох.

Дьиҥэр ыллахха, Чехияны кытары Арассыыйа Сэбиэскэй Сойуус эстибитин кэннэ 1993 сылтан доҕордуу сыһыаны олохтоон үлэлии олорбута. 2000 сыллардаахха дойдулар аҕа баһылыктара Владимир Путин уонна Вацлав Клаус хардарыта командировкаҕа кэлэ сылдьыбыттара. 2021 сыллаахха Арассыыйа биһиги байыаннай саппааспыт ыскылаатын тоҕо тэптэрдэ диэн посольство үлэһиттэрин үүрбүттэрэ, ону таһынан, “Росатом” Чехия улахан энергетическэй бырайыагар кыттарын боппуттара. Арассыыйа манна харда быһыытынан бу дойдуну “эйэни быспыт дойдулар” ахсааннарыгар киллэрбитэ.

Африкаҕа, Азияҕа, Европаҕа

Африкаҕа, Хоту уонна Соҕуруу Америкаҕа, Азияҕа, Европаҕа  быйыл үгүс дойдуга уопсай быыбар уонна парламент дьокутааттарын талыы ыытыллаары тураллар. Холобур, Азияҕа Непалга бэрэсидьиэннэрин талыахтара. Индияҕа парламеннарын быыбара буолуоҕа. Ону таһынан, Таилаҥҥа, Камбоджаҕа, Мьянмаҕа, Пакистаҥҥа уопсай быыбардар ыытыллыахтара.

Европа дойдуларыттан Чехияны таһынан быйыл Кипр, Турция, Черногория бэрэсидьиэннэрин талыахтара. Кипргэ быыбар олунньуга ыытыллаары турар. Билигин дойду салалтатыгар олорор Никос Анастасиадис иккис болдьоҕо быйыл бүтэр. Онон быыбарга кыттар бырааба суох. Оттон Черногорияҕа билигин бэрэсидьиэннии олорор Мило Джуканович иккиһин талыллыан сөп. Бу дойдуга быыбар кулун тутарга былааннанан турар. Парламеннар быыбардарыттан эттэххэ, Финляндияҕа, Испанияҕа, Польшаҕа, Швейцарияҕа, о.д.а. Европа дойдуларыгар улахан быыбардар буолуохтара. Бу үөһээ этиллибит быыбардартан аан дойду Турция бэрэсидьиэнин Реджеп Тайип Эрдоган быыбарын кэтиир. Онон салгыы бу быыбар биһиэхэ туох суолталааҕын көрүөххэ.

Турцияҕа

Турция Өрөспүүбүлүкэтэ быйыл тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтиир. Онон түөрт муора дойдутугар бу быыбары түмүгү таһаарар уонна инникини бы­­лаанныыр тэрээһин быһыытынан эспиэртэр сыаналыыллар. Ону таһынан, Америка Холбоһуктаах Штатыгар, Арассыыйаҕа, бүтүн Европаҕа даҕаны бу быһаарар оруолу ылыахтаах.

Турция бэрэсидьиэнэ Реджеп Тайип Эрдоган быыбарга кыттабын диэн билигин дьонун-сэргэтин кытары көрсүһүүтүн өссө кэҥэттэ. Санатан эттэххэ, кини бастакытын бэрэсидьиэн быһыытынан 2014 сыллаахха талыллыбыта. Бу иннинэ кини Стамбул баһылыгынан, уон сыл устата Турция премьер-миниистиринэн үлэлээбитэ. 2017 сыллаахха Турция Төрүт Сокуонугар уларытыылар киирэннэр, премьер-миниистир дуоһунаһа сотуллубута, онон 2018 сыллаахха бэрэсидьиэн быыбарыгар иккиһин талыллан, Реджеп Эрдоган бэрэсидьиэн уонна премьер-миниистир кириэһилэлэригэр тэҥинэн олорбута. Онон быйылгы быыбарга кини судаарыстыба уонна бырабыыталыстыба салайааччытын быһыытынан иккис болдьоҕо буолар.

Билигин Турция аан дойду бэлиитикэтин хонуутугар дойдулары ситимниир далаһа оруолун толоро олорор. Чуолаан Арассыыйа уонна Украина (Евросойуус, АХШ) сыһыаннаһыытыгар дипломатияны олохтуубун диэн Европа атын дойдуларын курдук Арассыыйаны утары хааччаҕы киллэрбэтэҕэ, ону ааһан биһиги дойдубутун кытары гаас ситимин салгыы ыытыыга улахан бырайыагы былааннаабыта. “Арассыыйаны бэрэси­дьиэнин Владимир Путины кытары биһиги бэйэ-бэйэбитин хардарыта ытыктаһабыт. Бу хайа да өттүттэн чиэһинэй үлэлэһии”, – диэн Реджеп Тайип Эрдоган бу күннэргэ уопсастыбаннаһы, үрдүк үөрэх кыһаларын устудьуоннарын кытары көрсүһүүтүгэр бэлиэтээн эппитэ баар. Бу туһунан “Анадолу” ааҕыныстыба суруйан турар.

Бэрэсидьиэн маны таһынан бу көрсүһүүлэргэ, быыбар былаан­наммытын курдук бэс ыйыгар буолбакка, ыам ыйын 14 күнүгэр көһөрүллүбүтүн эттэ. Дойду салалтата бэс ыйыгар быыбары ыытыыга туристическай сезон мэһэйдиэҕин бэлиэтээн туран, бу даата мээнэҕэ талыллыбатаҕын, 1950 сыллаахха бу күн Турцияҕа аан бастакытын көҥүл быыбар ыытыллыбытын иһитиннэрдэ. Онон бэрэсидьиэн быыбара, ону сэргэ парламент дьокутааттарын талыы Турцияҕа ыам ыйын 14 күнүгэр ыытыллыаҕа.

Эрдогаҥҥа кимнээх утары туруохтарай? Реджеп Эрдоган быыбарга бэйэтин баартыйатыттан «Сиэрдээх буолуу уонна сайдыы» баарты­йатыттан кыттар былааннаах. Кини сүрүн утарылаһааччытынан Өрөспүүбүлүкэтээҕи народнай баартыйа буолар, ону таһынан, оппозициялар Национальнай-консервативнай, Демократическай баартыйалар бэйэлэрин хандьыдааттарын туруораары былааннаналлар.

Төһө да Арассыыйа уонна Украина сыһыаннаһыыта бу икки дойдуларга эрэ дьа­йар диэтэллэр, дьиҥэр, аан дойду барыта ыаҕастаах уу курдук дьалкыйа олорор. Турция Өрөспүүбүлүкэтигэр да бу уу балкыыра биллэр. Дойду бэйэтин экэниэмикэтин өрө таһаарарыгар, тас дойдуларга, чуолаан Европаҕа, Евразияҕа, чугас сытар илиҥҥи дойдуларга бэйэтин миэстэтин хайыҥ охсунарыгар бу быыбар суолтата улахан. Дэлэҕэ даҕаны, аналитиктар Турция бэ­­рэсидьиэнин быыбарын историческай ис хоһоонноох быыбар диэн ааттыахтара дуо?