Дойдутун, норуотун туһугар (Гавриил Чиряев төрөөбүтэ 100 сылыгар)

Ханнык баҕарар дойдуга кыратыттан, улаханыттан тутулуга суох, төрөөбүт-үөскээбит сирин дьонун-сэргэтин дириҥ ытыктабылларын ылбыт, киэн туттуулара буолбут, ыраас суобастаах, ырааҕы, чугаһы өтө көрөр, олоҕу ымпыктаан-чымпыктаан ырытан билгэлиир ураты дьоҕурдаах, омук бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ баар буолаллар.

Биһиги Сахабыт сиригэр оннук киһинэн оччотооҕу баараҕай Сэбиэскэй Сойууска киэҥник биллибит, улаханнык аптарытыаттаммыт салайааччы Гавриил Иосифович Чиряев буолар.

Саха сирин ыччатын үгүс өттүн олоххо уһаарыллар, идэни ылар кыһата буолбут Саха судаарыстыбыннай университетын бүтэриэхпиттэн, Гавриил Иосифович быһаччы дьаһалтатынан, араас үлэлэргэ, оройуоннарга күн бүгүнүгэр диэри үлэлээн кэлбит киһи быһыытынан, кини туһунан туох-ханнык өйдөбүллээхпин, санаалаахпын дьоммор-сэргэбэр билиһиннэрдэхпинэ сатаныыһы.

Бастатан туран, Гавриил Иосифович олохтоох каадыры сүүмэрдээһиҥҥэ, бэлэмнээһиҥҥэ уонна аттаран туруорууга ураты суолтаны биэрэрэ. Онно эрдэттэн оскуола ыскаамыйатыттан, устудьуон аймахтан үлэҕэ дьоҕурдаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ сайаҕас, эдэр дьону таба көрөрө уонна ону бэйэтин бииргэ үлэлиир дьонноруттан ирдиирэ. Пионерскай, хомсомуол үлэлэригэр эриллибит, мускуллубут эдэр дьону баартыйы уобаластааҕы кэмитиэтин «оҕонньотторо» хас да суол араас тэтэрээттэргэ тиһэ сылдьар буолаллара. Сөп буоллаҕына, ол тэтэрээттэриттэн хостоон таһааран, дьүүлгэ туруораллара. Биллэн турар, Гавриил Иосифовичка дакылааттыыллара. Мин дьылҕам, дьолбор, онтон туора турбатаҕа. Университеты бүтэрээппин кытта, Нам оройуонугар, обком бюротун эрэкэмэндээссийэтинэн хомсомуол райкомун бастакы сэкирэтээринэн талыллыбытым. Оччолорго Намҥа баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээринэн саха норуотун биир саарына, киһи киэнэ үтүөтэ, мааны майгылааҕа, талааннаах, айылҕаттан айдарыылаах салайааччыта Степан Николаевич Платонов, эмиэ бэйэтин курдук өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр, дьоһун аптарытыаттаах Василий Егорович Колмогоров райсовет бэрэссэдээтэлинэн, дьоннорун-сэргэлэрин түмэн, бэрт таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар кэмнэрэ этэ.

Олус үчүгэй майгылаах, үлэни-хамнаһы ымпыгар-чымпыгар диэри билэр, утуйары-сынньанары билбэт, үлэ туһа, дьон туһа диэн олохторун дьоҥҥо-сэргэҕэ, төрөөбүт дойдуларыгар анаабыт сатабыллаах салайааччылар илиилэригэр, Гавриил Иосифович үтүө дьаһалынан, түбэһэн, олоҕум, үлэм-хамнаһым инники суола арылыннаҕа. Онтон аны Дьокуускайга хомсомуол обкомун идеологияҕа — пропаганда уонна агитация сэкирэтээринэн талыллыбытым. Ити кэмтэн ылата Гавриил Иосифович бэйэтигэр ыҥыран, хаста да кэпсэтэ сылдьыбыта. Киһини кытары (оччотооҕута эдэр, олоххо судургу, тымтык курдук көнө, уолҕамчы соҕус көрүүлээх-истиилээх киһи буолуом) тэҥнээҕин курдук, утары кэлэн дорооболоһор, эйэҕэстик кэпсэтэр этэ. Кэпсэтэригэр киһини улаханнык сабарыйбатын, киһи кутун-сүрүн баттаабатын, болҕойон истэрин сөҕө-махтайа саныырбыт уонна астынарбыт.

Дорооболоһоругар илиитэ кытаанаҕын сөҕөрбүт. Оччотооҕу хомсомуол уолаттарга-кыргыттарга, олох суолугар саҥа үктэнэн эрэр дьоҥҥо, биһиэхэ, кэнники үлэһит, сиппит-хоппут дьон буолбуппут да кэннэ Гавриил Иосифович — дириҥ билиитинэн-көрүүтүнэн, өйүнэн-санаатынан, дьоһун-мааны көрүҥүнэн, киртэн-буортан тэйбит сэбэрэтинэн, тылынан-өһүнэн, боростуой майгытынан дьонтон эрэ уһулуччу, дьоһун мааны буолан көстөрө.

Гавриил Иосифович быһаччы дьаһалтатынан аны Москуба куоракка баартыйа Киин кэмитиэтин иһинэн үлэлиир Үрдүкү бартыыйынай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыттара. Үөрэхпитинэн интэриэһиргиирэ, бүтэрэн кэлбиппитигэр барыбытын биирдиилээн приемнаабыта.

Онно миэхэ: «Үөрэххин кыһыл дипломунан бүтэрбиккин. Эҕэрдэлиибин! Көрдөр эрэ дипломҥун», — диэбитэ. Кыһалҕатыгар ол дипломмун дьиэбэр хаалларан кэлэн, көрдөрбөтөҕүм. Хайдах эрэ сонньуйбута уонна дьоһуннаахтык кэпсэппэхтээн баран: «Дьэ, Клим Кириллович, эйигин Саха судаарыстыбаннай университетыгар партком сэкирэтээринэн ыытарга быһаардыбыт», — диэтэ. Ити кэмҥэ университет парткома боломуочуйаларынан баартыйа райкомнарыгар тэҥнэһэр этэ. Ол миэхэ олус соһуччу, тутатына быһаарынарбар уустук этэ. Бастатан туран, үөрэммит кыһам, үөрэппит, ииппит, киһи оҥорбут учууталларым. Иккиһинэн, оччоҕо да, билигин даҕаны, университекка саха интеллигенциятын чулуу бэрэстэбиитэллэрэ, бастыҥ ыччаттара үлэлииллэрэ, үөрэнэллэрэ. Хайа уонна саха норуотун аатын аар суолга ааттатар ытык мааны кырдьаҕастарбыт, өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк үөрэх сайдыытын акылаатын түһэрсибит, оҥкулун оҥорсубут, саха литературатын, историятын, култууратын нэһилиэстибэтин туруулаһан көмүскэспит улуу учуонай дьоннорбут куттара-сүрдэрэ, норуоттарыгар муҥура суох аптарытыаттара… Үсүһүнэн, соторутааҕыта тэриллэн, үлэлээн эрэр университет хаһаайыстыбата улахана, ыһыллаҕаһа, учебнай-лабораторнай базата ситэтэ суоҕа, үүнэн-сайдан иһэр өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох университет үрдүк бэлэмнээх араас салаа каадырдарга наадыйыыта, устудьуоннарга олорор дьиэ-уот тиийбэтэ.

Мин олоро түһэн баран: «Ыарахан буолара дуу? Атын сиргэ, оройуоҥҥа эҥин миэстэ көстүбэт дуо?» — диэтим. Онуоха: «Миэстэ баарынан баар. Ол гынан баран, биһиги эйигин университекка үлэлииргин сөптөөҕүнэн ааҕабыт. Үлэлээ. Көмөлөһүөхпүт. Бастаан утаа ыарахан буолуо. Оҕонньотторгун тутус, сүбэлэс. Сарсын быһаарыныыгын этэҕин», — диэн буолла. Дьоммун-сэргэбин кытары сүбэлэһэн баран, университекка партком сэкирэтээринэн, хоммунньуустар итэҕэйдэхтэринэ, үлэлииргэ быһаарынным. Түөрт сылтан ордук кэмҥэ парткомнуурбар Гавриил Иосифович Саха судаарыстыбыннай университетын, үрдүк үөрэх кыһатын матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазатын бөҕөргөтүүгэ, научнай-педагогическай, инженернай-тэхиниичэскэй  каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ ахсаабат болҕомтотун уурара. Билиҥҥи учебнай-лабораторнай куорпус бырайыактааһына, тутуута, бастакы таас учебнай куорпус хапытаалынай өрөмүөнэ, преподавателлэр олорор дьиэлэрэ, хас да устудьуоннар уопсай дьиэлэрэ, Култуурунай киин, стадион — барыта Гавриил Иосифович баартыйа обкомун бастакы сэкирэтээринэн үлэлиир кэмигэр, кини быһаччы ыйыытынан тутуллубуттара, эбэтэр тутуута саҕаламмыта.

Гавриил Иосифович улахан болҕомтотун, биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ оҥорон таһаарар күүстэрин, ньиэп, гаас бырамыысыланнаһа сайдыытыгар уурара. Алмаас, кыһыл көмүс, чох, тимир суол өрөспүүбүлүкэ экэнимэмикэтигэр, дьон олоҕун-дьаһаҕын сайыннарыыга быһаарар оруоллаахтарынан, бу салааларга каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ уонна билим сайдыытыгар университет оруолун үрдэтэр наадалааҕын тоһоҕолоон чопчу туруорара. Онно суолта биэрэн уонна учуоттаан, кэнники үлэлиир сылларбар сыл аайы саас университеты бүтэрэр устудьуоннары кытары баартыйа обкомун бастакы сэкирэтээрэ көрсүһэр үтүө үгэһэ олохтоммута. Манна икки өттүттэн бэйэ-бэйэни өйдөһөр уонна убаастабыллаахтык сыһыаннаһар быһыы-майгы олохтоммута. Гавриил Иосифович Саха Өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэтин, социальнай-култуурунай олоҕун туругун туһунан сиһилии итэҕэтиилээхтик кэпсиирэ. Ордук чорботон ханнык быстах, күннээҕи уонна кэскиллээх, өр сыллаах соруктар туралларын бэрт чуолкайдык быһаарара. Онно университет научнай кыаҕа хайдах, ханнык хайысхаҕа туһаайыллыахтааҕын уонна туһаныллыахтааҕын сорук быһыытынан туруорара. Этиитин сүрүн хайысхатынан өрөспүүбүлүкэ сайдар кэскилин учуоттаан, онно толору бэлэмнээх исписэлиистэри, оҥорон таһаарыы салайааччыларын бэлэмнииргэ туһаайара. Ордук бырамыысыланнаска үрдүк үөрэхтээх исписэлиистэр наадаларын бэлиэтээн этэрэ.

Биирдэ маннык көрсүһүү кэнниттэн, университет устудьуоннарын самодеятельнай кэнсиэртэрин көрөргө баҕалааҕын биллэрбитэ. Биһиги саныахпытыгар, кэнсиэр табыллыбыта. Оҕолорбут барахсаттар кыһаллыы-мүһэллии бөҕө. Кэнсиэр бүппүтүн кэнниттэн Гавриил Иосифович Ариан Ильич биһиэхэ эттэ: «Дьэ, үчүгэй кэнсиэр буолла. Хайа да соҕуруу, киин уобаластар, дойдулар кэнсиэртэриттэн итэҕэһэ суох, оннооҕор ордук курдук. Дьэ, маладьыастар!» Бу улахан, Сойууска киэҥник биллэр, убаастанар, өрөспүүбүлүкэбит бастакы салайааччыта үөрбүт, астыммыт сирэйэ-хараҕа кэрэтин, быһыытатаһаата холкутун, өйө-санаата дириҥин, хайа да тылынан саҥарбытын иһин тыла ырааһын, чуолкайын, уурбут-туппут курдук туттахапта сылдьарын сөҕө-махтайа көрбүтүм уонна дириҥ ис култууралаах, улахан таһымнаах дьон маннык буолан эрдэхтэрэ дии санаабытым. Уонна туохха эрэ үчүгэйгэ, сырдыкка, кэскиллээххэ кыттыспыт киһи курдук үтүө санаа кынаттанан сарсыҥҥы түбүктээх күммэр бэлэмнэнэ, тиэтэйэ-саарайа үлэбэр тэбиммитим… Үтүө киһи сабыдыала итинник. Өйтөн-санааттан сүппэт.

Университекка түөрт аҥаар сыл үлэлээбитим кэннэ, биирдэ «Гавриил Иосифович ыҥырар, кэлэр үһүгүн» диэн буолла. Этиллибит болдьоххо тиийбиппэр: «Климент Кириллович, сөбүн биир сиргэ үлэлээтиҥ. Онон биһиги эйигин Томпо оройуонугар баартыйа райкомугар сэкирэтээринэн ыытарга быһаардыбыт. Ону туох дии саныыгын?» — дии тоһуйда. «Дьэ, уубар-хаарбар киирэн үлэлээн эрэбин, университекка хаалан үлэлиирим ордук буолбатаҕа буолуо дуо?» — диэн хардардым. «Куоракка сөбүн үлэлээтиҥ. Хоту улууска баран үлэлээн кэл. Онтон көстөн иһиэ», — диэн буолла. Оҕолорум оскуолаҕа саҥа киириэхтээхтэрин, кэргэним сөбүлүүр үлэлээҕин үрдүнэн дьоммун кытары сүбэлэһэн баран сөбүлэстим. Ол курдук, Томполоотум. Гавриил Иосифович киһини тылыгар киллэрэр, тылын ылыннарар салайааччыга эрэ бэриллибэт биир уһулуччу хаачыстыбалаах этэ.

Гавриил Иосифовиһы кытары бүтэһиктээх көрсүһүүбүн Томпо оройуонугар биллэр түгэннэр кэннилэриттэн баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээринэн С.С. Сосин талылларыгар кэлэ сылдьыбытыгар көрсүбүтүм. Онно бараары туран: «Чэ, үчүгэйдик үлэлээ, киһигэр көмөлөс. Сотору боппуруоскун быһаарыахпыт», — диэбитэ. Онтон уһаабатаҕа. Бу орто дойдуттан букатыннаахтык барбыта.

Саха норуотун биир чулуу уолун Гавриил Иосифович Чиряев туһунан ахтан-санаан ааһар түгэннэрим итинниктэр. Дьыллар-хонуктар аастахтарын аайы кини норуотун, өрөспүүбүлүкэтин иннигэр оҥорбут дьыалата, олоҕун, өйүн-санаатын түмпүт ыра санаата көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн, өлбөт-сүппэт үйэлэнэригэр бигэтик эрэнэбин. Кини аата норуотун чулуу уолаттарын кытары сэргэ саха саҥалаах баарын тухары ааттана туруо.

Климент Корякин,

Үлэ, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ,

СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,

П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай  бириэмийэ лауреата,

Судаарыстыбаннай сулууспа туйгуна,

СӨ Ытык кырдьаҕаһа.