Дьокуускай остуруога – кириэппэс, Кириэмил суолталаах тутуу

Былырыын киин куоракка Свято-Троицкай собуор таһынан былыр Дьокуускай остуруога турбут сиригэр археологическай хаһыылар саҕаламмыттара. Үлэни Иван Фролов салайааччылаах «НПО «Северная археология – 1»  тэрилтэ ыыппыта.

Хаһыылар түмүктэринэн XVIII үйэ саҕаланыытынааҕы 14 туос суруктар тобохторо көстөн соһуппута, түүлээҕи хомуйар дьаһаах кинигэтин илиистэрэ этэ. Бу Илин Уһукка да дэҥҥэ көстөр булумньулар буолаллар. Оттон быйылгы хаһыыларга туох интэриэһинэй көһүннэ?

XVIII үйэ бастакы чиэппэригэр

Иван Фролов этэринэн, Дьокуускай остуруога син биир Кириэмил, кириэппэс суолталаах тутуу буолар. Манна Дьокуускай к., Саха сирин бойобуодатын кэнсэлээрийэтин үрдүк сололоох чунуобунньуктара судаарыстыбаннай дьыаланан дьарыктаналлара, элбэх дьыалалар быһаарыллаллара. Байыаннай сулууспалаахтар, эписиэрдэр, дьаһаах хомуйааччылар, дьыаланы оҥорооччулар, суут үлэһиттэрэ үлэлииллэрэ. Оччотооҕу Саха уобалаһын сирэ Анаадырга, Аллараа Камчаткаҕа, Охотскайга тиийэ тайыыра.

Хаһыы бара турар сиригэр уопсайа 1500 булумньу көстүбүт. Олору ХИФУ Археологияҕа, этнографияҕа түмэлигэр туттарбыттар.

“Былырыын бүтэн хаалыахтаах үлэ эргэ ититэр ситимнэр кыайан көтүллүбэтэхтэриттэн сылтаан уһаан-кэҥээн тардыллан хаалла, — диир Иван Викторович. — Онон быйыл хаттаан кэлэн, ол ситим турбут сирин хаһа сылдьабыт. Былырыын туох баар бэрэбинэлэртэн быһан ылан, радиоуглероднай, дендрохронологическай бэрэбиэркэҕэ ыыппыппыт. Ол мастарбыт билигин билиминэн бигэргэтиллибит чуолкай дааталаннылар. Манна тутуу үс араҥата баара көһүннэ: бастакы араҥаҕа — ХХ үйэ 1924–1926 сыллардааҕы тутуулар. Иккис араҥаҕа — 7 №-дээх, 12 №-дээх кириэппэс бэйэтин тутуулара. 7 №-дээх тутуу, былырыын эппитим курдук, умайа сылдьыбыт этэ. Биһиги сабаҕалааһыммытынан, башняны 1696 сыллаахха туппуттар, 1701 сыллаахха умайбыт, 1715 сыллаахха саҥаттан тутуллубут. Бу дьиэни хараабыл маһыттан оҥорбуттар. Олох аллараатыгар мачта маһа сытар диэн хараабылга исписэлиис Сергей Кухтерин этэр. Мачта бэрт дэҥҥэ көстөөччү. Оттон хараабыл бэйэтэ хантан устан кэлбитин этэр кыахпыт суох. Үһүс түгэх араҥаҕа ханнык эрэ эрдэтээҥҥи тутуу баар. Туох тутуулар буолалларын билбэппит, ол иһин саастарын быһаартараары, радиоуглероднай чинчийиигэ ыыттыбыт. Түмүгэ күһүн биирдэ биллиэ. Бэрэбинэлэрэ бэйэ-бэйэлэригэр хороччу туттарылла сылдьалларынан сылыктаатахха, былыргы нуучча аҕыраадата — частокол быһыылаах. Билиҥҥитэ туох да диэн этэр кыахпыт суох”.

7 №-дээх тутуу былырыын үөрэтиллибит, ол тобохторун Дьокуускай устуоруйатын түмэлигэр харайтара биэрбиттэр. Былырыын туос суруктар көстүбүт 12 №-дээх тутууну быйыл хаһан бүтэрэн, тутуу тобохторун Ем. Ярославскай аатынан түмэлгэ туттарыахтаахтар. 2032 с. куорат үбүлүөйүнэн Дьокуускайга Археологическай мас түмэлэ аһыллыахтаах. Онно дьэ остуруок уонна Чернышевскай уулуссатыгар ыытыллыбыт хаһыылар булумньулара туруохтара. Ити уулуссаҕа хаһыылары Арктическайдааҕы билим-чинчийэр институт ыыппыта.

Быйылгы хаһыылар тугу биэрдилэр?

Хаһыы бара турар сиригэр уопсайа 1500 булумньу көстүбүт. Олору ХИФУ Археологияҕа, этнографияҕа түмэлигэр туттарбыттар. Ирбэт тоҥ буолан, хата сүүһүнэн мас оҥоһук тобохторо бэркэ хараллыбыттар. Холобур, тостубут килиэп лаппаакыта, туох буолаллара биллибэт декоративнай маллар тобохторо, бэркэ хараллыбыт XVIII үйэтээҕи кыраабыл, о. д.а. Хайаҕастардаах мас паалка көстүбүт, ол хайаҕастарыгар кыл угуллар эбит. ГЧИ үлэһиттэрэ ону туос тыыга туттуллар мал быһыылаах диэн сабаҕалаабыттар. Ону таһынан, докумуон оҥоһуллар сирэ буоларын быһыытынан, олус элбэх сургуут бэчээт угуллар мас хаата көстүбүт.

“Частоколы таһынан быйыл эмиэ дьикти булумньулаахпыт, — диир археолог. — Ол дьаһаахха бэриллибит араас кыыллар тириилэрин тобоҕо. Туруктара төһө да мөлтөх буоллаллар, сүрүнэ — бааллар. Ханнык кыыл тириитэ буоларын исписэлиистэр быһаарыахтара. Ону таһынан, туох эрэ интэриэһинэй оҥоһуктары буллубут: буочука туттарыыта эбитэ дуу, түүлээҕи тиирэр мас эбитэ дуу, туос тыы мала эбитэ дуу — билиҥҥитэ быһаарылла илик.

Былырыын булбут туос суруктарбыт 1712–1717 сыллааҕы — Петр Первэй саҕанааҕы буолаллара бигэргэтилиннэ. Быйыл ити сурук өссө үс фрагмена көһүннэ. Ааспыт сайын ити 7 №-дээх дьиэҕэ суруктаах мас буочука фрагменын булбуппут, быйыл 12 №-дээх дьиэҕэ итинник буочукалар икки фрагменнарын буллубут. Инвентаризация буолбут быһыылаах, барыта сыыппара. Сыыппаралара барыта буукубанан суруллубуттар, онон арабскай сыыппара манна өссө кэлэ илик кэмин туоһулууллар”.

Фарфор иһит туһунан

Иван Фроловтан ааспыт күннэргэ кэлэ сылдьыбыт НТВ телеханаал үлэһиттэрэ тугу устубуттарын ыйыталаһабын.

«Кинилэр сүрүннээн кытай фарфоровай иһитин туһунан комментарий ылбыттара, — диир археолог. — Кириэппэс турбут сиригэр ордук нуучча былыргы туос, туой иһиттэрэ, өстүөкүлэ иһит, сүлүүдэ түннүк үлтүркэйдэрэ, мас миэбэл тобохторо элбэхтик көстөллөр. Интэриэһинэйэ диэн, малларбыт саастарын икки арда олус ыраах — эбэтэр XVII–XVIII үйэ эбэтэр ХХ үйэтээҕи буолар. XVIII үйэ бүтүүтэ-XIX үйэ маллара бэрт дэҥҥэ, алҕаска кэриэтэ көстөллөр. Ордук ХХ үйэ маллара элбэхтэр. Оттон фарфор иһит туһунан этэр буоллахха, манна чунуобунньуктар, байыаннайдар үлэлииллэрэ, кинилэр бэйэлэригэр үчүгэй усулуобуйаны оҥостоллоро чуолкай буоллаҕа дии. Ону таһынан соҕурууттан үрдүк сололоох дьон кэллэхтэринэ, кинилэри көрсөргө эмиэ үчүгэй иһит наада».

Дьокуускай кириэппэһин саамай өрөгөйдөөн турбут кэмэ XVIII үйэ бастакы чиэппэрэ буолар. 1‑кы, 2‑с Камчаткатааҕы эспэдииссийэлэр кэлэр-барар кэмнэригэр олус улахан оруоллаах этэ. Елизавета Петровна кэмигэр кириэппэс байыаннай суолтата түһэн барбыта, оттон Екатерина Торуой кэмигэр олох да байыаннай биэдэмистибэттэн таһаарыллан, куорат баайа-дуола буолан хаалбыта.

Археологтар атырдьах ыйын саҕаланыыта үлэлэрин бүтэрэр былааннаахтар. Олоххо-дьаһахха сыһыаннаах булумньулары, малы-салы ХИФУ Археологияҕа, этнографияҕа түмэлигэр биэриэхтэрэ.

ХААРТЫСКАЛАРЫ ИВАН ФРОЛОВ ТИКСЭРДЭ.