Дьол көтөрө кыталык кыстыыр дойдута

Кыталык үҥкүүтүн көрбүт киһи дьоллоох олоҕу олорор диэн билгэни истибэтэх саха суоҕа буолуо. Дьиҥэр, кыталык Саха сиригэр уйа туттар көтөр, учуонайдар этэллэринэн, кыталык ахсаана кэнники сылларга кыралаан элбээн иһэр. Ол эрэн, киһи олорбот сирдэригэр уйаланар.

Онон, соҕуруу дойдулартан Дьааҥы, Аллайыаха, Халыма туундараларыгар көтөн иһэр көтөрдөр сынньана түспүттэрин биир эмэ дьоллоох саха кэтээн көрүөн сөп. 80 тыһыынча кв килэмиэтир иэннээх туундара сиригэр тарҕанан уйаланар көтөрдөрү хоту олохтоохтор даҕана дэҥ кэриэтэ көрүөхтэрин сөп – кыталыктар олус сэрэхтээх, дьону чугаһаппат үгэстээхтэр.

Кыталык кыстыыр дойдута

Аан дойдуга кыталыктары, омуннаатахха, илии уунар чугас­тан кэтээн көрүөххэ сөп сир баар. Бу, үгүс кыталык кыстыыр дойдута, Кытайга баар Поянху күөл. Поянху Кытай биир саамай бөдөҥ тууһа суох уулаах күөлүнэн ааҕыллар, иэнэ дьыл кэмиттэн тутулуктаах – сайын 5 тыһыынча кв. км нэлэһи­йэр, кыһынын 2,7 тыһыынча кв. км диэри уолар. Бу эбэҕэ 500 тыһыынча кэриҥэ көтөр кыстыыр, олор истэригэр аан дойду кыталыктарын 90% тиийэр.

Поянху кытыла соторутааҕыта тыа хаһаайыстыбата уонна бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ күүскэ сайдар сирдэрэ этэ. Ордук урусхал­лаах дьайыынан кумах хостооһун үлэтэ буолар. Ол эрэн, Кытай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ кэнники кэмҥэ айылҕа хары­табылыгар улахан болҕомтотун уурар. Ол курдук, күөлгэ 2002 сылтан балыктааһын бобуллубута, кыталыктар мустар кытылларыгар “Биэс сулус” диэн ааттаах заповедник тэриллибитэ. Билигин күөл ити кытылыгар мээнэ чугаһыыр бэрт уустук, киирэргэ көҥүл көрдөөн, докумуон оҥорсон эрэ тиийиэххэ сөп. Бу заповедникка тиийэн илэ харахтарынан үтүмэн элбэх кыталык үмүөрүспүт кытылын көрбүт сахалартан биирдэстэринэн Мира Максимова буолар.

Саха сирин

Мира Фэновна, биһиги биир дойдулаахпыт, кэргэнинээн Григорий Васильевичтыын Кытайга Далянь куоракка көһөн олохсуйбуттара сүүрбэччэ сыл буолбут. Мира Арассыыйа уонна Кытай доҕордоһуутун уопсастыбатын көхтөөх кыттааччыта, “Россия и Китай” сурунаал бастайааннай ааптара. Нуучча, саха ырыаларын кытай тылыгар тылбаастыыр, оһуохай тэрийэр, Далянь куорат биэнсийэлээхтэрин хорун кытта сахалыы, нууччалыы ырыалары үөрэтэн ыллаппыта. Уопсайынан олоххо олус көхтөөх сыһыаннаах, куруутун тугунан эрэ дьарыктана сылдьар киһи.

Максимовтар Поянху кытыытыгар турар Наньчан куоракка Айылҕаны харыс­тыыр уопсастыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы  Чжоу Хайянь ыҥырыытынан тиийбиттэр. “Особенное семейство стерхов” диэн икки оҕону ууһаппыт икки кыталык туһунан кылгас киинэни тылбаас­тааннар, каадыр кэннинээҕи тиэкси ааҕар үлэни оҥорбуттар. Биллэрин курдук, кыталык уйатыгар икки сымыыты баттыыр, ол эрэн, үксүн биир эрэ оҕо улаа­тар. Икки оҕо биир “ыалга” улаатан соҕуруу көтөн тиийэрэ улахан эриэккэс.

“Кыталыктары көрүөм!” диэн санаа олус долгуппута, саха оҕото, кыра эрдэхпиттэн дьолу бэлэхтиир көтөрдөр туһунан истэн кэллэҕим!” – диэн кэпсиир Мира. “Биэс сулус” заповедникка хахха эркиннэр тутуллубуттар, олор кэннигэр олорон, кыталыктарга ыкса чугаһыахха сөп. Дьэ уонна  тыһыынчанан кыталык аһыы-сии сылдьарын көрбүппүт. Кыталык олус улахан көтөр эбит. Тохтоло суох ас көрдөөн ууну будулуталлар, лотос силиһин хаһан ылан сииллэр, оҕолорун аһаталлар. Кыталык оҕото кугас түүлээх, кырдьыгынан эттэххэ, бүрэ көрүҥнээх, улааттахтарына эрэ ийэлэрин, аҕаларын курдук кэрэ көрүҥнэнэллэр.

Кытайдар “Саха кыыһа кыталык үҥкүүтүн көрөн дьоллонно!” диэн суруйбуттара эрээри, кыталык холбоһор кэмигэр (брачный период) үҥкүүлүүр, Кытайга кыстыы эрэ кэлэр буоллаҕа. Онон, кыталык үҥкүүтүн көрөр дьол Саха сиригэр эрэ баар. Мин миэстэ былдьаһан олус эрчимнээхтик охсуһалларын көрбүтүм. Уонна кыталык ырыатын истибиппит! “Кылы-кылы” диэн лыҥкынатан ыллыыллара кырдык, киһи өйүгэр хатанар дьикти дорҕоннор.

“Биэс сулус” мээнэ киһи тиийбэт дойдута. 90-с сылларга кыталыктары чинчийиигэ болҕомтолорун уурбуттарыгар ити сиргэ туох да суоҕа эбитэ үһү. Арассыыйаттан тиийбит учуонайдар буор муосталаах хаарбах дьиэлэргэ түспүттэр, тыы, кэтиир былаһаакка эгэ кэлиэ дуо. Биһиги тиийбит кэммитигэр заповедник аатыгар сөп түбэһэр “биэс сулус­таах” гостиница баара, кэтиир былаһааккалар, аныгы катердар – туох баар барыта үрдүкү таһымҥа олохтоммут этэ. Тылбаастаабыт киинэбитин интэриниэт ситимигэр булан көрүөххэ сөп, кырдьык, олус интэриэһинэй ролик”.

Түмүккэ

Поянху күөл кытыытыгар олорор олохтоохтор кыта­лыктары “таҥара бөтүүгэ” (священный петух) диэн ааттыыллар эбит. Кинилэргэ бу көтөр, бастатан туран, бэйэ бэйэҕэ эрэллээх буолуу символынан ааҕыллар. Ону кытта Кытайга туруйа бииһин ууһугар киирэр көтөрдөр уһун үйэлээх буолуу бэлиэтэ буолаллар. Сорох дойдуларга туруйаны бултаһаллар – Иран, Афганистан диэки булчуттар үгэс курдук “Кыһыл кинигэлээх” кыыл диэн туттумматтар. Ол иһин буолуо, Кытайга билигин аан дойдуга баар кыталыктар ахсааннарыттан 98% тиийэн кыстыыллар. Бу дойдуга сааланар үгэс суох.

“Биэс сулус” заповедник 1983 сыллаахха олохтоммут. 1997 сыллаахха Поянху  Туруйалар резерваттарын ситимигэр киирбит. 2019 сылга кыталык “Цзянси провинциятын айылҕатын бэлиэ кыылынан” ааттаммыт. Бу сыл Поянху күөлгэ 4 тыһыынча кэриҥэ кыталык кыстыы тиийбитэ чахчыламмыт.