Дьон сүрэҕэр ньургуһуну тылыннараары…

Саха  суруналыыстарын эйгэтин сулустаах халлааҥҥа холуу тутан көрөр эбит буоллахха, онно биир чаҕылхай, бэйэтэ ураты дьэргэлгэннээх, туспа тырымнаах сулуһунан Иван Ушницкай буолар. Мин кинилиин убай-быраат курдук санаһан, өйдөһөн-өйөнсөн  40-ча сыл бу эйгэҕэ үлэлээн, айан-тутан, алтыспыт үгүс түгэннэрбиттэн аҕыйах тэттик санаалары ахтан ааһыам этэ.

Иван Петрович Ушницкай Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыстыка эйгэтигэр В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, саха бэчээтин туйгуна, суруналыыстар үгүс өрөспүүбүлүкэтээҕи, сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээллэрин лауреата, 4 Олимпийскай оонньуулары, 2 Ыччат аан дойдутааҕы бэстибээллэрин таһаарыылаахтык сырдаппыт киһи. Саха АССР бастакы демократическай быыбардарыгар норуот дьокутаатынан талыллан үлэлээбит уопсастыбаннай диэйэтэл.

Тустууну тулааһыннааччы

1981 сыл, Улан-Удэ. Көҥүл тустууга Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйэнээтэ. Жеребьевка түмүгүн билээри олох хойукка диэри сылдьан баран, иккиэйэҕин куорат устун түспүт уопсайбытыгар баран иһэбит. Эдэр дьон таксыынан сылдьа үөрүйэҕэ суохпут, хармааммыт да халтаҥ соҕус. Онон киэһэ мээнэ сылдьымаҥ диэн сэрэтиини кулгаахпыт таһынан аһарбыппыт.

Эмискэ кэннибитигэр аспаал суолга элбэх атах тыаһа лаһыгырыы түспүтүгэр көрбүппүт, 10‑ча бүрээт уолаттара биһигини көрдө-көрбүтүнэн сүүрэн мараһан аҕай иһэллэр эбит. “Дьэ, кэһэтэр буоллулар” дии санаат да, “Репортер‑6” аппарааппын түөспэр хам куустум. Уолаттар уонча хаамыы сиргэ кэлэн хотой курдук таҥалайдарын чаҥырҕаттылар. Уйбааным холку эбит, эмиэ хотойдуу чаҥырҕаан үтүгүннэ. Бүрээт уолаттара бэйэлэрин тылларынан тугу эрэ саҥара-саҥара биһигини таарыйан да көрбөккө, ааһа турдулар. Хор, ыксаллаах түгэҥҥэ уолуһуйбат доҕордоох сылдьар оннук үчүгэй. Уйбаан хорсун-хоодуот, сытыы, булугас-талыгас өйдөөх буолан, аан дойдуну бүтүннүү кэриэтэ кэрийдэҕэ, араас уустук сырыылары аастаҕа.

Саха араадьыйатын устуоруйатыгар Улан-Удэ чөмпүйэнээтиттэн аан бастаан быһа репортаж биэрбиппит. Маныаха Уйбаан тустууну олус ымпыктаан-чымпыктаан, дириҥник билэрин сөхпүтүм. Кини тустуу хас биирдии хардыытын туспа карточка оҥортоон, биирдии тустуунан нарылаан систиэмэ оҥорбут эбит. Аны бэйэтэ тустуунан олус умсугуйан, тууһугуран туран үлүһүйэр эбит. Онто кини суруналыыс буоларыгар тирэх буолбут.

1980 сыллааҕы Москватааҕы Олимпиаданы көрсө “Эдэр коммунист” хаһыат куонкурус биллэрбит. Куонкуруска Уйбаан Ушницкай дойдутуттан, Уус Алдантан, ыстатыйа ыытан кыайыылаах тахсар. Бу иннинэ хаһыат көр-күлүү күрэҕин ыыппытыгар эмиэ бастаабыт эбит.

Хаһыакка кэлбитэ, Саха сирин биллиилээх суруналыыстара, эрэдээктэр Николай Герасимов‑Айталын, Николай Черноградскай, Гаврил Егоров‑Дьурантай, Федор Стручков көрсөн кэпсэтэ түһэн баран: “Маннык киһини үлэҕэ ылыахха наада”, — диэн быһаарыы ылыналлар. Онон Уйбаан Ушницкай 1980 сыл ыам ыйын 5 күнүгэр — Сэбиэскэй бэчээт күнүгэр, бэйэтин төрөөбүт күнүгэр “Эдэр коммунист” хаһыакка кэрэспэдьиэнинэн ылыллар. Эдэр киһи иннигэр олус эппиэттээх сорук турбута. Кини иннинэ бу хаһыакка успуорду аатырбыт суруналыыстар Иван Кычкин, Егор Неймохов суруйа сылдьыбыттара. Кинилэр таһымнарынан суруйуу уустук этэ. Уйбаан оҕо эрдэҕиттэн суруналыыс буолар баҕата туолбутугар кынаттанан, тута харса суох үлэлээбитинэн барар. Билиитин үрдэтинэ кэтэхтэн үөрэххэ киирэр. Онон убайдарын суохтаппатаҕа, хата сырыыта, барыыта-кэлиитэ элбэҕинэн ордубута да диэххэ сөп.

“Эдэр коммунистка” үлэлээбит күлүмүрдэс күннэригэр успуордунан эрэ муҥурданар табыллыбат этэ. Хомсомуол үлэтин сырдатар отделга балачча уһуннук үлэлээн Саха сирин кэскилин, билиҥҥи салайааччылары кытта билсиһэр. Оттон Саха тустуутун сырдатыыга инники күөҥҥэ тахсан баран, балачча уһуннук соҕотоҕун кэриэтэ Саха тустуутун тулааһыннааччы быһыытынан сылдьар. Үгүс тустуук, тириэньэр доҕоттордонор. Күн бүгүнүгэр диэри бэйэтин үрдүк таһымнаах, уустук үлэтин быыһыгар чугастык билсиһэр биир идэлээхтэрин Петр Павловы, Баһылай Посельскайы, Александр Васильевы-Көрдүгэни, Олег Марковы кытта сахабыт тустуутун утумнаахтык, олохтоохтук, кырдьыктаахтык сырдатааччы, өйөөччү быһыытынан үлэлии-хамсыы сылдьар.

Ытык дьон алгыстарынан

— Бэйи эрэ, Иван Ушницкай диэн оҕо мин кэннибинэн балачча ырааҕы ыстанарбын хантан билбитэй? Кини бу олорор дуо? — дии-дии Саха норуодунай суруйааччыта Күннүк Уурастыырап Уйбаан диэки сырдык харахтарынан тэбэнэт уоттары саҕан, мичээрдии-мичээрдии ыйытар.

Бу кэпсэтии 1985 сыллаахха “Эдэр коммунист” эрэдээксийэтигэр буолбута. Мин Саха АССР Тэлэбиидэнньэнэн уонна араадьыйанан биэриигэ судаарыстыбаннай кэмитиэтиттэн көһөн, “Эдэр коммунистка” кэлэн үлэлии сылдьарым. Манна үтүөкэн үгэс баар этэ: саха улахан суруйааччыларын, суруналыыстарын биир-биир ыҥыран атах тэпсэн олорон иһирэхтик сэһэргэһэр этибит. Хаһыат сорудаҕынан Күннүк Уурастыырабы ыҥыран аҕалбыт, суруйар киһи быһыытынан итини барытын бэлиэтэммиппин:

— Ушницкай суруйууларын сэргээн ааҕабын. Чахчы суруксут тахсар оҕото. Кэлин литэрэтиирэҕэ да киирэр кыахтаах киһи. Онон киниэхэ алгыспын тиэрдэбин, — диэн Ытык кырдьаҕас этиитин түмүктээбитэ.

Аны икки сыл буолан баран, саха аатырбыт суруналыыһын, “Кыым” хаһыат биир тутаах кырдьаҕаһын Григорий Нынныровы ыҥырар буоллубут. Комсомольскай отдел үлэтин ырытыах буолбут сураҕа иһилиннэ. Кини Сэбиэскэй тутуу отделыгар өр кэмҥэ үлэлээбит буолан, билэр боппуруоһа буоллаҕа. Убайдарбыт Уйбааны сэрэтэллэр: “Дьэ, Нынныров кырдьаҕас олус принципиальнай киһи, үксүн киритиичэскэй ырытыылары оҥорооччу, малтаччы идэҕитин сыыһа талбыккыт диэтэҕинэ да көҥүлэ”. Биһиги дьоммут ону истэ-истэ куттаныы, долгуйуу, ыксааһын бөҕөлөр…

Григорий Григорьевич олус профессиональнай таһымнаах ырытыыны оҥорбута. Сүнньүнэн, биһиги үлэбитин хайҕаан үөрдүбүтэ. Иван Ушницкай, Татьяна Маркова үлэлэрин тоһоҕолоон хайҕаабыта, алгыһын эппитэ. Чахчы, ичээн кырдьаҕас өтө көрбүт эбит. Татьяна Маркова бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри “Саха сирэ” хаһыат тутаах үлэһитэ, култуура, духуобунай сайдыы отделын үрдүк таһымнаах эрэдээктэрэ, Суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ этэ. Саха суруналыыстыкатын Далбар Хотуна Татьяна Афанасьевна билигин да айар үлэ үөһүгэр сылдьар, олох муудараһынан толору, ылбаҕай ис хоһоонноох уочаркалара, зарисовкалара хаһыакка бэчээттэнэллэр.

Иван Ушницкай 1993 сылтан “Саха сирэ” хаһыат ыччакка аналлаах “Эдэр саас” сыһыарыытын бастакы эрэдээктэрин быһыытынан саҥа көрүүлээх, идиэйэлэрдээх бэчээти тэрийээччи, салайааччы, олоҕу инники хамсатарга ыччаты түмээччи, көҕүлээччи, кыахтаах шоумен буоларын чаҕылхайдык көрдөрбүтэ. “Эдэр саас” хаһыат сыһыарыытыгар баппат, ыччат хаһыата буолар ыстаатыстаммыта, билиниллибитэ.

Илин эҥээринэн, Бүлүү умнаһынан, Томпонон “Эдэр саас”, тук-тук-тук!!!” өрө көтөҕүллүүлээх саҥа аллайыы саха ыччатын санаатын өрүкүппүтэ, “биһиги — бэйэбит кэммит дьоруойдарабыт!” диэн бигэ өйдөбүлгэ, үлэҕэ, үөрэххэ, үтүө дьыалаҕа түмпүтэ. Итиниэхэ барытыгар Иван Петрович Ушницкай бэрт эдэр сааһыттан “Эдэр коммунист” хаһыакка, сэбиэскэй бэчээт агитатор, пропагандист, кэлэктиибинэй тэрийээччи буолар тыыныгар иитиллибитэ, буспута-хаппыта тулхадыйбат тирэҕинэн буолбута. Билигин бэйэтэ, Григорий Нынныров курдук, эдэр суруналыыстар үлэлэрин ырытар, алгыс биэрэр киһи буола сылдьар.

Чинчийээччи уонна тэрийээччи

1985 сыллаахха “Эдэр коммунист” хаһыат эрэдээктэрэ Федор Стручков Уйбаан биһигини ыҥыран ылла. Киирбиппит, эрэдээктэр остуолун утары бөдөҥ уҥуохтаах, кыырыктыйан эрэр баттахтаах, болтоҕор уостаах, мөлтөх харахтаах киһи олоро эбит. Биһиги киирбиппитигэр түөһүгэр ыйана сылдьар бүнүөкүлүн ылан хараҕар даҕайан, тутан туран хардары-таары сыныйан көрүтэлээтэ.

— Уолаттар, билсэн кэбиһиҥ, Абый оройуонуттан биллиилээх суруйааччы Николай Абыйчанин кэлэн олорор. Уус Алдаҥҥа тахсан биир боппуруоһу чинчийиэхтээх. Эһиги, дойдугутун бэркэ билэр дьон, кинини арыаллаан илдьэ сылдьан кэлиҥ, көмөлөһүҥ, — диэн эрэдээктэрбит сорудахтаата. Кырдьаҕаспыт олох куһаҕаннык истэр, адьас көрбөт кэриэтэ. Ол да буоллар, бачча ыраах сиргэ эрэпириэссийэҕэ түбэспит, “бандьыыттыы” сылдьыбыт Абый дьонун чинчийэ сылдьар эбит. Суругунан, ытыспытыгар буукубаны уруһуйдаан син кэпсэтэн сырытыннаран кэлбиппит. Ити түгэн биһиги инники өттүгэр сүрбүт бөҕөргүүрүгэр, идэбит дьоҥҥо чахчы туһалааҕын өйдөөһүммүтүгэр сүдү тирэх буолбута. Ханнык да ыарахан түгэҥҥэ санаабыт түспэт, ылыммыт хайысхабыт булгуруйбат буолуутун кэрэһилээбитэ.

Уйбаан хараҕа мөлтүөҕүттэн ааҕарыгар, суруйарыгар мэһэйдэтэр этэ. Кэлин кэккэ эпэрээссийэлэри үбү бэйэтэ булан-талан эрдээхтик ааста. Билигин киниттэн кэриэлийэр, суланар саҥаны истиэҥ суоҕа. Николай Абыйчанин — Саха Островскайа эрэпириэссийэҕэ түбэһэн, олоҕор тэптэрэн Дүпсүн сиригэр көмүллэ сытар биир дойдулааҕын уҥуоҕун үрдүгэр ытыы турарын көрбүт киһи Иван Ушницкай онно булгуруйбат санааны ылыннаҕа.

Сотору кэминэн кини эрэпириэссийэҕэ түбэспиттэр тустарынан суруйууларын дьон эккирэтэ сылдьан ааҕар буолбута. Кини суруналыыстыканы өссө дириҥэтэн чинчийээччи буолбута. Иван Ушницкай уонна Иван Николаев Саха сиригэр буолан ааспыт эрэпириэссийэни олохтоохтук суруйаннар, кэмигэр улахан дьыаланы оҥорбуттарын устуоруктар, биографтар бэлиэтииллэр.

Ити курдук, Уйбаан суруналыыстан уопсастыбаннай диэйэтэл буола үүнэн тахсар. Саха сирин норуодунай дьокутаатынан талыллар. Итинтэн кини хайа баҕарар үлэҕэ барар кыахтааҕа, үгүс ыҥырыы да киирэр этэ. Ол эрээри, тапталлаах суруналыыһын үлэтиттэн кини ханна да барар санаата суоҕа.

“Эдэр коммунист”, “Сахаада” ыччат хаһыаттарыгар 11 сыл үлэлээн баран, “Илин” сурунаалга “Саха санаата” диэн сыһыарыыны салайар. Онтон 1993 сыллаахха “Саха сирэ” хаһыат иһинэн “Эдэр саас” диэн сыһыарыыны бэйэтэ сүүрэн-көтөн тэрийэр. Ол кэмҥэ “Эдэр сааска” өрөспүүбүлүкэҕэ билигин биллэр суруналыыстар Вера Макарова, Сардаана Баснаева, Сайаана Львова уо. д.а. үлэлээбиттэрэ.

1996 сыллаахха Уйбаан хаһыаты эдэрдэргэ баҕа өттүнэн туран биэрэн баран, “Саха сирэ” хаһыат аналлаах кэрэспэдьиэнинэн барар. 2001 сыллаахха бэйэтэ толкуйдаан “Орто дойду” хаһыаты тэрийбитэ.

Ньургун уонна Ньургуһун

Айылҕаҕа халыҥ, кэлимсэ былыт айаҕаланан аҕай халыйан тахсан баран, аат эрэ харата ардаабыта буола турара баар буолааччы. Эбэтэр сөбүгэр соҕус көһөҥө былыт өрө сүүрэн тахсан омуннаахтык, сири нүөлсүтэр гына күүскэ биэдэрээх уунан кутаат, күнэ чаҕылыйбытынан барааччы. Мин Уйбааны иккис түгэҥҥэ холуу тутан көрөбүн. Ол курдук, кини төбөтүгэр үгүс санааны, идиэйэни тута сылдьан, табыллыа дии санаабытын өрө сүүрдэн таһааран тулалыыр дьонун түмэ тардан, олоххо киллэрэ охсор. Онтон эмиэ саҥа санаанан ыанньыйбытынан барар. Ол оҥорон ааспыт тэрээһинэ дьон өйүгэр-санаатыгар хатанар, Ойуунускай эппитигэр дылы, “уот сиэмэ” буолан тэнийэр. Кэнники ыыппыт тэрээһиннэриттэн “Ньургуһуну”, “Бөтүүктэр охсуһууларын”, “Оҕустар харсыһыыларын” өйдүүргүт буолуо.

Чэ, холобура, “Ньургуһуну” ылан көрүөҕүҥ. Биһиги бары өрүү саас аайы көрөр ньургуһуммутун туспа поэтическай, патриотическай тыыннаан, ырыаҕа холбоон үгүс киһи сэргиир, сөбүлүүр тэрээһинин айан таһаарда.

— Халыҥ хаардаах тоҥ сиртэн үүнэн тахсар кэрэ сибэкки күүстээх санаа, кэрэҕэ тардыһыы символа буолар, — диир Уйбаан Ушницкай, — маннык тэрээһини ыытан, күн уотун курдук сылаас санаабытын биэрэн, хас биирдии саха сүрэҕэр ньургуһуну тылыннарыахтаахпыт. Ити тыллартан Уйбаан Ушницкай олоххо сыала-соруга, саныыр санаата, ырата ырылыччы көстөн тахсар. Сахатын сирин, дьонун-сэргэтин муҥутуурдук таптыыр, күүстээх санаалаах, хорсун-хоодуот, ньургун киһи, тус бэйэтин талаанынан тахсан, хас биирдии киһи сүрэҕэр ньургуһуну тылыннараары айар-тутар, үлэлиир-хамсыыр.

Анатолий Гоголев,

суруналыыс, Арассыыйа Федерациятын култууратын үтүөлээх үлэһитэ.