Доруобай төрүөҕү оҕус биэрэр дуу, пробирка дуу?

Дьылбыт быйыл эрдэлээн иһэр буолан, сайылыктаахтар көһүүлэриттэн саҕалаан, тыа сиригэр үлэ тэтимэ биир кэм оргуйан олорор. Саха сиригэр маассабай төрүөх кэмэ арыый уоскуйа быһыытыйда. Аны эһиилги төрүөҕү быһаарар олус эппиэттээх үлэ салҕанар. “Атыыр оҕус дуу, искусственнай сиэмэлээһин дуу?” диэн ыйытыыга сүөһүлээхтэр санаалара араастаһар.

Судаарыстыба соруга – доруобай сүөһүнү иитиини көҕүлээһин

Дойду былааһын соруга – дьон олоҕо тупсаҕай, доруобай уонна хаачыстыбалаах буолуутун тэрийии. Ол туһунан РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин элбэхтик этэр, тустаах минис­тиэристибэлэр сыаллаах-соруктаах үлэни ыыталлар, эрэги­йиэннэргэ ылыллар дьаһаллар толоруллаллар.

Ыам ыйын 10 күнүгэр РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин 2024 сылга АПК-ны сайыннарыыга 600 млрд солк. көрүллүбүтүн туһунан Судаарыстыбаннай Дуумаҕа мунньах кэмигэр иһитиннэрдэ. Бу элбэх үп, тыырыллар да ха­­йысхата араас, ол иһигэр сүөһүттэн доруобуйаҕа куттала суох бородууксуйаны ылыыга туһуламмыт силиэксийэ­лиир-племенной үлэ эмиэ киирсэр. “Боруоданы тупсарыыга саҥа технологиялары тутуһан үлэ барыахтаах, ол судаарыс­тыбаттан үбүлэниэхтээх” диэн суруллар быһаарыы докумуоҥ­ҥа. Саха сиригэр бу хайысханан «Сахаагроплем» тэрилтэ дьарыктанар. Кинилэр сүрүннээн племенной хаһаайыс­тыбалардаахтар, онно туспа анаммыт идэлээх үлэһиттэрдээхтэр, былаан-той элбэх. Онтон атын бааһынайдары, чааһынайдары бэтэринээринэй сулууспа хааччыйар. Ол аата нэһилиэнньэлээх пууннарга баар бэтэринээрдэр ынахтары сиэмэлииллэр, кинилэргэ олохтоох киһини дуогабарга ылан, көмөлөһүннэрэллэр. Ити эрээри үлэ толору киэбинэн оҥоһуллубат, онон “сиэмэлээһини олоччу племнарга туттарарга” диэн Ил Түмэн мунньаҕар Тыа хаһаа­йыстыбатын министиэристибэтин өттүттэн этии киирдэ.

Бу боппуруоска сүөһү көрүүтүнэн дьарыктана сылдьар дьон тус санааларын үллэһиннилэр.

Атыыр оҕуһу талыы кистэлэҥэ элбэх

Валентин Дьячковскай, Чурапчы улууһун Сылаҥ нэһилиэгин бааһынай хаһаа­йыстыбатын баһылыга:

– Быйылгы төрүөх хаһаа­йыстыбабар ахсынньыттан саҕаламмыта. Ыам ыйын 11 күнүнээҕи туругунан, 23 ньирэйдээхпин, өссө да ынах төрүөхтээх. 2014 сылтан хаһаа­йыстыба тэринэн үлэлиибин. Ол тухары атыыр оҕуһу тутабын. Ыанньыгым сылын аайы 20-н тахса буолар, оттон үчүгэй оҕус 25-40 ынаҕы буоһатыан сөп. Бу кыһын бэйэм 4 уонна 5 саастаах оҕуспун атын хаһаайыстыбаларга атыылаатым. Ол оннугар Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕыттан 15 ыйдаах 450 кг тыыннаах ыйааһын­наах оҕуһу аҕаллым. Оҕус көрүҥэ, туттара-хаптара үчүгэй. Үлэһит. Атыыр оҕуһу талыы кистэлэҥэ элбэх, ону хас биирдии киһи бэйэтин тус уопутугар олоҕуран быһаарар. Холобур, мин атыыр оҕус сиһин уһунун көрөбүн. Бүдүргэйэ киппэ, тириитэ халыҥ буолуохтаах, сыдьаана хайаан да биллэр буолуохтаах.

Атыыр оҕус син биир наада

Прасковья Терентьева, Мэҥэ Хаҥалас улууһа, Хаптаҕай:

– Биһиги оҕус тутабыт. Бастакы атыыр оҕуспутуттан игирэлэр эрэ төрүүллэрэ. Бэртээхэй оҕус кэлэн ааспыта. “Уруурҕаһыы” саҕаланыа диэн, болдьоҕо кэлбитигэр идэһэлээбиппит. Билиҥҥибит да куһаҕана суох, ынахтарбыт бары уулаахтар. Биир оҕус 2-3 сыл үлэлээн баран, атас­таһыкка атын сиргэ баран иһиэхтээх. Элевернай пиэрмэлэр күүскэ үлэлиэхтэрин наада. Племенной оҕустары икки ыйдарыттан иитэн таһаа­ран баран, хаһаайыстыбаларга түҥэтэллэр. Оннук пиэрмэлэр бааллар диэн истибитим улуус­тарга. Искусственнай сиэмэ­лээһини өрө тутар да хаһаа­йыстыбалар син-биир улахан атыыр оҕустаах буолаллар. Ынах көҕүйбүтүн билэргэ, индикатор кэриэтэ илдьэ сылдьарга. Саппаас да курдук тутталлар. Оттон дьоҕус хаһаайыс­тыбалары барыларын сиэмэлээһиҥҥэ көһөрөр кыаллыбат. Бастатан туран, ынахха исти­риэс. Куттана, күүрэ сатыы туран, сиэмэни ылыныытын кыаҕа сүтэр. Аны туран ол сиэмэһиттэр кэлэр күннэригэр ынах баҕарбат күнэ буолуон сөп. Үгүс ынах сайынын толооҥ­ҥо көҕүйэр кэмэ киирэр. Хас биирдии тыынар тыын­наах курдук, ынах ынахтан майгытынан атын буолар.

Былааннаабыппыт курдук тэриннибит

Ньургуйаана Сивцева, Гор­най улууһа, Бэрдьи­гэс­тээх:

– Биһиги бу кэнники үс сылга оҕус тутабыт, былааннаабыппыт курдук тэриннибит. Оҕуспут эдэр, Уоллара диэн ааттаах. Саамай үгэнигэр сылдьар. Эрдэ былаанын 100 %, быйыл 90 % толордо. Оҕустаах сынньалаҥ, бэйэтэ көрө-истэ сылдьар, бириэмэтигэр үлэтин толорон иһэр. Холобур, инники сылларга осеменатор өҥөтүнэн туһанарбыт, бадьыыстаах соҕус дьыала. Аны туран, ынах искусс­твеннай сиэмэлээһини ылыммат түгэннэрэ эмиэ баар буолар. Кураанаҕы тутан хаалбыт эмиэ кэмнээх этибит. Онон оҕус баара быдан ордук диибит, боруода оҕус буоллаҕына, өссө үчүгэй! Бэрдьигэстээххэ биир дьыл ыраах Кэптинтэн оҕус аҕалбыттара. Боруода оҕустары субсидия көрөн нэһилиэктэргэ тарҕатар туһунан кэпсэтии тахсыбыта да, онон тохтообута.

Борооску оҕото уу ньамах буолар

Александр Корякин, Хаҥалас эдэр пиэрмэрэ:

– Дэриэбинэҕэ барытыгар оҕус баар буолбатах. Ынахтар көҕүйэн бөҕөлөр, борооскулар саба сатыыллар да, кыамматтар. Уонна борооску оҕото уу ньамах буолар. Осеменатор да суох. Быйыл осеменаторга үөрэнэн, эһиилгэттэн бэйэм буоһаталыам. Талыллыбыт сиэмэттэн үчүгэй бөдөҥ ньирэйдэр төрүүллэр. Аны оҕус ииттэххэ, бэйэҥ ынахтаргын хойутуу сабар дииллэр. Манаан көрдөхпүнэ, чахчы, оннук. Онтон оҕускун хаайа сытан, бастаан бэйэҥ хаһаайыстыбаҕар үлэлэтэн баран, бииси­нэс курдук тутан, сиэтэ сылдьан, ыалларыҥ ынахтарыгар үлэлэтэҕин.

Түөрүйэни быраактыкаҕа туһаныы

Дария Иванова, Сунтаар улууһа. Кини быйыл осеменаторга үөрэммит:

–  Мин хаһаайыстыбаламмытым син ыраатта. 30 сыл тухары оҕуһу анаан ииттэрбит, атын сиртэн атыылаһан. Онтон билигин искусственнай сиэ­мэлээһин ордук диэн санааҕа кэлэн, бу үөрэнним. Уопуттаах осеменатордартан сүбэлэтэбин, элбэҕи кэпсииллэр. Бастатан туран, сиэмэлээһин ыанар ынах доруобуйатыгар куттала суоҕунан ордук. Оҕус элбэх ынахха “сылдьар”, онтон ыарыы тарҕанар, ынах да ыарыылаах буолар. Аны туран хаһаайыстыба хайдах сүөһүнү ылыан баҕарарынан сиэмэтин талар: үүккэ дуу, эккэ дуу диэн. Сиэмэ генетическэй пробаны ааспыт буолан, ыраас хааннаах ньирэйи ылаҕын, төрөөһүнү хонтуруол­луугун, күнэ-дьыла барыта биллэр буолар. Биһиэхэ оҕус суох. Аймахтаспыт борооскулар бааллар, олор төрүөхтэрэ куһаҕан, хаан буккуһан, чиччик ньирэй төрүөн сөп. Аҕам бэ­­йэтин кэмигэр осеменатордаабыта, онон бу эйгэни чугастык ылынабын. Искусственнай сиэмэлээһин – олохпут ирдэбилэ буолла. Биһиги тыа хаһаа­йыстыбатынан дьарыктанаач­чылар сүөһүттэн таһаа­рар бородууксуйабыт сүүс бырыһыан үрдүк хаачыстыбалаах буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, нэһилиэнньэни аһатабыт.

ПОЛИНА НИКОЛАЕВА