Дьулустан Хон: «Ийэ айылҕабыт чөл буоларын туһугар»

Сахабыт сирэ уйан айылҕалаах уонна бырамыысыланнас балысханнык сайдар буолан тулалыыр эйгэҕэ буортуну оҥоруу, экологическай куттал боппуруоһа сытыытык турар. Бүгүн биһиги СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин экологическай куттал суол буолуутун сүрүннүүр үлэҕэ экология миниистирин бастакы солбуйааччыта Дьулустан Хону кытары кэпсэттибит.

– Дьулустан Иванович, министиэристибэ кэнники сылларга үлэтин-хамнаһын сүрүн хайысхаларын туһунан кэпсиэҥ дуо?

– Биһиги министиэрис­тибэбит үлэтин сүрүн хайысхатынан судаарыстыбаннай экологическай салайыы тиһигэр үлэни салгыы күүһүрдүү: нормативнай, айылҕа харыс­табылын сырдатар, хонтуруол­луур-кэтээн көрөр үлэ, бары таһымҥа сокуону таһаарар уорганнары, муниципальнай тэриллиилэри, тэрилтэлэри уонна уопсастыбаннаһы кытта үлэ, айылҕаны, тулалыыр эйгэни, ону тэҥэ ирбэт тоҥ усулуобуйатын кэтээн көрүү буолар.

Ону таһынан, Саха сиринээҕи күнү-дьылы кэтээн көрөр сулууспа 54 кэтиир пуунун туһанан ирбэт тоҥ туругун быыстала суох кэтээн көрөр тиһигэ тэриллиэҕэ. Маны сэргэ пилотнай бырайыак быһыытынан геотехническэй кэтээн көрүү тиһигэ тэриллэрэ былаан­нанар. Тоҕоостоох технологиялары туһаныыны көҕүлээһин экэниэмикэ сайдыытыгар көмөлөһүөхтээх.

«Ойуур баһаарын кэтээн көрүү» эрэгийиэннээҕи судаарыстыбаннай  информационнай тиһиги сайыннарыы уонна ойуур баһаарын көрдөрөр видеокамералардаах постары элбэтии, пилота суох көтөр аппарааттары туһаныы, авиа­цияны кэҥэтии уонна күүһүрдүү, салгыы научнай эрэкэмэндээссийэлэргэ олоҕуран ойуур баһаарын умуруорууга сөптөөх быһаарыныы ылылларын түргэтэтии ойуур баһаарын иэнэ улааппатыгар, умайар сир кыччыырыгар көмөлөһүөхтээх.

Сэрэтэр тэрээһиннэр уларыйбыттарын учуоттаан, үлэ сүрүн хайысхата айылҕа ресурсаларын харыстааһыҥҥа, уларыта тутууга уонна национальнай туһаныыга, ол иһигэр ойуур, булт уонна уу биоресурсаларын туһаныыга туһуланыахтаах. Сэрэтэр үлэ дьаһалларын күүһүрдүү тэрилтэлэр экологическай эппиэтинэстэрин үрдэтэр сыаллаах ыытыллар. Ону сэргэ нэһилиэнньэ экологическай култууратын үрдэтиигэ үлэни күүһүрдүөххэ наада.

– Улахан болҕомто туохха ууруллуой?

– Нэһилиэнньэ да, сир баа­йын туһанар тэрилтэлэр уонна хаһаайыстыбаннай субъектар да экологическай эппиэтинэс­тээх, экологическай үгэстэри тутуһар үөрэйэхтэрин үөскэтэргэ ураты болҕомто уурул­луохтаах.

Уопсастыбаҕа уопсайынан, тулалыыр эйгэҕэ оҥоһуллар куһаҕан сабыдыал туһунан өйдүүллэр, ол иһин судаа­рыстыба иннигэр экэниэмикэ уонна экологическай тэҥнээһин технологияларын киллэриигэ мэхэньиисиими ырытан оҥоруу соруга турар. Ону сэргэ айылҕа харыстабылын сокуоннарын кэһии иһин эппиэтинэс баарын эмиэ умнуо суохтаахтар. Бу хайысхаҕа хонтуруоллуур уорганнар бары таһымнарыгар бастайааннай үлэ ыытыллар.

– Өрөспүүбүлүкэҕэ экологическай быһыы-майгы хайдаҕый?

– Бүгүҥҥү күҥҥэ, Саха сиригэр экологическай быһыы-майгы, бырамыысыланнай тэрилтэлэр баһылыыр сирдэриттэн уонна ыаллыы сытар субъектар буортулаах эттиктэрин көһөрүүлэриттэн киртийииттэн ураты,  уопсайы­нан ыллахха, бигэ туруктаах.

Тулалыыр эйгэни буортулаа­һын чахчыта Саха сирин соҕуруу өттүгэр көмүһү хостуур предприятиелар үлэлэрин түмүгэр, ону тэҥэ сыл устата ньиэп бородууктатын уонна туһаныллыбыт кирдээх уу тохтуутун саахалын түмүгэр тахсыбыттара бэлиэтэммитэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ экологическай быһыыны-майгыны хонтуруоллуур сыалтан тиһигин быспакка кэтээн көрүү ыытыллар. Ол курдук 2023 сылга экологическай кэтээһин иэнэ 62% тиийэ улаатта.

– Саха сиригэр, кырдьык, сир баа­йын хостуур элбэх хампаанньалар үлэлиил­лэр, эһиги министиэристибэҕит тулалыыр эйгэни буортулааччылары кытары күүскэ үлэ­лиир. Буортулааччылар төһө элбэхтэрий?

– Экология министиэрис­тибэтэ айылҕаны харыстыыр судаарыстыбаннай экологичес­кай хонтуруол (надзор) чэрчитинэн сэрэтэр үлэни ыытар. Ону таһынан тулалыыр эйгэни харыстааһын салаатыгар ыытыллар үлэлэр хайысхаларынан сүбэ мунньахтары тэрийэр.

Тулалыыр эйгэни харыс­тыыр сокуон ирдэбиллэринэн тэрилтэлэргэ сэминээрдэр, сү­­бэлэр ыытыллаллар, ол иһигэр тулалыыр эйгэҕэ куһаҕаннык сабыдыаллыыр эбийиэктэри судаарыстыбаннай учуокка, экологическай хонтуруол­га туруоруу; бырамыысыланнай, оҥорон таһаарыы уонна туһаныы тобоҕун, ол иһигэр I-II кылаастаах кутталлаах тобохтору харайыы салаатыгар айылҕа харыстабылын сокуо­нун ирдэбилин; уу сыһыаннаһыыларыгар – ууну туһаныыга көҥүллүүр докумуоннарга айылҕа харыстабылын сокуонун ирдэбилин тутуһуу киирэр.

2023 сыл түмүгэ тахса илигинэн, 11 ыйы ылан көрдөххө, тулалыыр эйгэҕэ буортуну оҥорбуттарын иһин, ол иһигэр бөҕү-сыыһы мээнэ тоҕон сыбаалка оҥорбуттарын иһин, толуйууга суукка 56 мөл. солк. 36 үҥсүү түһэриллибитэ.

– Дьулустан Иванович, кэпсээниҥ иһин махтанабын! 

– «Экология» национальнай бырайыак чэрчитинэн бу хайысхаҕа туох үлэ барарый, көрдөрүү хайдаҕый?

– 2023 сылга «Экология» национальнай бырайыак «Ыраас дойду» эрэгийиэннээҕи бырайыак чэрчитинэн Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин өйөбүлүнэн Усуйаана улууһугар баар Кулаардааҕы ЗИФ хвостохранилищета тулалыыр эйгэҕэ хас эмэ сылларга буортулуу сыппыт эби­йиэгин суох гынар үлэ түмүктэннэ. Бу эбийиэги суох оҥорорго федеральнай бүддьүөттэн 942 мөл. солк. субсидия быһыытынан көрүллүбүтэ. Ону таһынан, «Экология» национальнай бырайыак «Ойууру харыстааһын» эрэгийиэннээҕи бырайыагынан ойуур баһаарын утары үлэҕэ аналлаах тиэхиньикэнэн хааччыллыы бара турар. Быйыл федеральнай бүддьүөттэн субвенциянан быһыытынан ойуур баһаарын утары үлэлиир тиэхиньикэлэри ыллыбыт.

Түмүккэ, бар дьоммун, айылҕаҕытын, тулалыыр эйгэҕитин таптааҥ, харыстааҥ диэн ыҥырабын! Киһи аймах эппиэти­нэстээхтик, кэрэхсэбиллээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар эрэ буоллаҕына – ийэ айылҕа чөл буолуоҕа.