«Дьылҕа Хаан, арыт тыйыскыан!»

Кыыдаана бэйэтин өйдүүр буолуоҕуттан ийэтэ куруук ыарытыйар.  Сотору-сотору  ханна эрэ баран өр буоларын бастаан дьиктиргиир этэ. «Ийэм миигин тоҕо соҕотохтуу  хаалларан барарый?» диэн хомойо саныыра. Кэлин билбитэ, ийэтэ барахсан балыыһаҕа сытан эмтэнэн кэлэр эбит этэ.

Ол бардаҕына, кинини аймахтарыгар илдьэрэ. Дьэ, кинилэргэ хаалан да диэн, ийэтин күүтэрэ өссө күүһүрэрэ. Арыый улаатан баран, 6–7 кылаастан кыыс дьиэтигэр бэйэтэ хаалар буолбута. Санаатыгар, кини дьиэтин курдук күндү, сылаас уйа ханна да суоҕа. Арай, ийэтин ороно эрэ кураанах оҥойон турара. Биирдэ эмэ дьүөгэлэрин ыҥырара да, соҕотох олорор кыыска төрөппүттэрэ мааны оҕолорун ыытыахтарын баҕарбаттара. Баҕар, обургу саастара кэлэн, көҥүл айбардыахтара, куһаҕаҥҥа сутуллуохтара диэн куттанан эрдэхтэрэ. Оскуолаҕа да кэллэҕинэ, кыргыттар тэйэ тутталлара. Аны учууталларын сыһыана эмиэ уларыйбытын Кыыдаана дьиктиргии саныыра. Биир да уруогу көтүппэт, дьиэтээҕи үлэтин барытын толорор үөрэнээччилэригэр учууталлар «3»-тэн атын сыананы туруорбат буолан барбыттара.

«Миигин аҕабар ыыт»

Кыыдаана ийэтэ Маня маҕаһыын ыскылаатыгар үлэлиирэ. Кини соҕотох кыысчаанын Кыыдаананы оҕолонон баран, бүөрэ аккаастыы сыһан, быраастар кинини диализка анаабыттара. Онтон ыла оттон-мастан тардыһан, сөп буола-буола доруобуйатын «абырахтанан», син «бур-бур» буруо таһааран олороллор.

Биир ылааҥы саас ийэтэ уочараттаах эмтэниититтэн кэлбитигэр кыыһа маккыраччы ытыы тоһуйбута. Тууйуллубут санаатын барытын тоҕо тэбээбитэ. Онуоха ийэтэ: «Кыыдаана, эн биһикки бу орто дойдуга иккиэйэхпит кэриэтэ. Биһигини көмүскүүр, аһынар киммит да суох», — диэбитэ уонна үөрэҕэр өссө кыһалларыгар, оскуоланы бүтэрэн бардаҕына, барыта үчүгэй буолуоҕар эрэл кыымын сахпыта. Оҕолор уонна улахан дьон ону-маны саҥардахтарына, кыһаллыбатыгар, тыл бырахсыбатыгар көрдөспүтэ. Улаатан эрэр кыыс ийэтин ити этиитин соччо ылымматаҕа. Аны дьиктитэ диэн, биирдэ эмэ аймахтара кэлэн Кыыдаана туһунан куһаҕаны саҥардахтарына, ийэтэ хаһан да көмүскэспэтэ, төттөрүтүн, бары истэллэригэр кыыһын мөҕөрө.

Кыыдаана ийэтин ити майгытын сөбүлээбэт буолан барбыта уонна: «Миигин аҕабар ыыт!» — диэн туруорсубута. Ийэтэ кыысчаанын ити этиититтэн олус соһуйан, утуйбат да, аһаабат да буолан хаалаахтаабыта.

«Ийээ, эн миигин чахчы оҕом диир буоллаххына, күн-ый буол. Бу кып-кыра дэриэбинэ учууталлара бары куомуннаспыт курдук миигин абааһы көрөллөр. Быйыл хайдах да эксээмэннэри үчүгэйдик туттарар кыаҕым суох. Наар үөрэхтээх киһи буол диириҥ. Чахчы ону баҕарар буоллаххына, миигин аҕабар ыыт!» — диэн улааппыт кыыһа мас-таас курдук кытаанахтык эппититтэн ийэ барахсан сүрэҕэ өссө күүскэ мөхсөн ылбыта.

Айбыт аҕалара атын дьахтарга иирэн барбыта. Онтон ыла айах атан кэпсэппиттэрэ да улахан суоҕа. Арай, Кыыдаана син төлөпүөнүнэн кэпсэтэн билсэр эбит этилэр.

Иккиэн сүбэлэһэн баран, аҕаларыгар эрийэргэ санаммыттара. Туох-баар кыһалҕаларын тоҕо тэбээбиттэрэ. Аҕалара хардатын тута биэрбэтэҕэ. Аҕыйах хонугунан: «Кыыдаананы ыыт. Кэргэним сөбүлэстэ. Манна дьиэҕэ-уокка да илии-атах буолуо этэ…» — диэн абыраабыта.

«Кыра да кэми тулуйуохха!»

Кыыдаана ийэтин соҕотох хаалларартан тоҕо эрэ улаханнык уолуйбатаҕа, аһымматаҕа даҕаны!

Куораттан чугас биир улууска олорор аҕатыгар биир суумкалаах тиийбитэ. Аҕатын саҥа ойоҕо кинини ытыс үрдүгэр түһэрэн ылбатаҕа. Атаҕыттан төбөтүгэр диэри одуулаан баран: «Бу эн оҕоҥ дуо? Эн хааныҥ ханна да суохха дылы. Атын оҕону баайсаллар быһыылаах ээ», — диэн күлэн алларастаабыта уонна хоһугар киирэн хаалбыта.

Кыыдаана манна даҕаны кинини үчүгэй олох күүппэтин бүтэйдии сэрэйбитэ. «Чэ, биир эрэ сылы тулуйуом уонна үөрэххэ киирэ барыам. Оскуолабын эрэ үчүгэйдик бүтэриим!» — диэн кытаанах санааны ылыммыта. Ол да буоллар, биир сыл киниэхэ бүтүн олох курдук уһаан, кытаатан биэрбитэ. Кыыдаана дьонугар ас астыыртан, дьиэлэрин-уоттарын сууйартан-сотортон ордубатаҕа.

Кырыа кыһын бүтэн, сааскы ылааҥы күннэр үүммүттэрэ. Күн уота чаҕылыччы тыктаҕын аайы, Кыыдаана өрө көтөҕүллэрэ, күлэрэ-үөрэрэ, кыра бырааттарын-балтыларын кытары оҕолуу үөрэрэ. Бэйэтэ да кырачааннарга убаммыта, кинилэри наһаа таптыыра.

Биир кэлим эксээмэннэрин туйгуннук туттаран, Ленинград куоракка баҕарбыт идэтигэр үөрэнэ барбыта.

Улахан куоракка үөрэнии — дьол

Питер, Петроград, Ленинград, Санкт-Петербург… Кыыдаана аҥаардас бу куорат аатын тоҕо сотору-сотору уларыталларын дьиктиргиирэ, бириэмэ буллар эрэ, куйаар ситимигэр киирэн куорат туһунан суруйуулары хасыһара. Дьэ, ол куоратын биир үрдүк үөрэҕин кыһатын устудьуона буолла, улахан олоххо бастакы хардыытын ким да көмөтө, өйөбүлэ суох бэйэтэ оҥордо эбээт! Кыыдаана онтон олус астынар, бу орто дойдуга дьол диэн бу буоллаҕа сөбүлүүр куоратыгар, талаһар үөрэҕэр үөрэнии. Манна ким да кинини кырыы хараҕынан көрбөт, үөрэххэр эрэ кыһалын, куһаҕан дьаллыктарга ылларбакка, киһи сиэринэн сырыт.

Ол эрээри, ол эрээри дииргэ тиийэбит. «Инникини тымтыктанан көрбүт суох» диэн өбүгэлэрбит сөпкө да этэллэр эбит. Кыыдаана үөрэҕиттэн олус сылайан кэлэр, куруук утуйуон эрэ баҕарар буолбута. Хоһугар бииргэ олорор кыргыттара ону бэлиэтии көрөн, университет поликлиникатыгар көрдөрүнэригэр сүбэлээбиттэрэ. Кыыс үөрэҕин быыһыгар олус элбэх анаалыстары туттарбыта. Онтон былыта суох халлааҥҥа этиҥ эппитинии буолбута. Быраастар олус куһаҕан ыарыыга уорбалаан, балыыһаҕа киллэрбиттэрэ. Түмүк анаалыстар да сыыспатахтар этэ, Кыыдаана төбөтүгэр искэн тахсыбыта быһаарыллыбыта…

Онон, тапталлаах куоратыгар аны түмэллэргэ, тыйаатырдарга буолбакка, балыыһалар ааннарын саппат буолаахтаабыта. Быраастар атын дойдуга баран эмтэнэригэр эппиттэрэ. Ол туһунан Кыыдаана саныан да куттанара. Соҕотох ийэтиниин бас билбиттэрэ диэн Дьокуускайга КПД дьиэҕэ биир хостоох дьиэлээхтэр. Кыыһа үөрэххэ барбытын кэннэ, ийэтэ улуустан куоракка диализка кэлэр ороскуотун өйдөөн, кирэдьииккэ киирэн дьиэ атыылаһарга күһэллибитэ. Онтун, этэргэ дылы, хаалбыт олоҕун устата төлүөхтээх.

Барар сир баҕана, кэлии сир кэлии үүтэ буолан, дьиэлэрин атыылыырга күһэллибиттэрэ. Ону да улахан эрэйинэн, элбэх мэһэйдэри туораан.

Кыыдаана Кэриэйэ биир куоратыгар баран бастакы эпэрээссийэтин этэҥҥэ ааспыт курдуга. Эдэр киһи организма тулуйбута уонна, Кыыдаана ааттыын да кыһыҥҥы киһибин диэбиттии, кытаанах санаалаах этэ. Хайаан да үтүөрүөхтээхпин, үөрэхпин бүтэриэхтээхпин диэн бигэ санаалааҕа.

Кэриэйэттэн кэлиэҕиттэн ыла ийэтиниин Дьокуускайга кыра хоһу түүлэһэн олороллор. Ийэтэ барахсан бэйэтин балыыһатыттан ордубат. Кыыдаана бэйэтэ да билбэтинэн, киҥэ-наара холлон, маннык буолбутугар ийэтин буруйдуур буолан барбыта. Биир тылы булбакка, хаһыытаһаллара-ыһыытаһаллара, ытаһаллара-соҥоһоллоро элбээн испитэ. «Эн миигин тоҕо да төрөппүккүнүй?! Бэл, миигин хаһан да көмүскэспэт, таптаабат этиҥ. Барытыгар эн буруйдааххын!» –диэн кыыс ийэтигэр малтаччы этэрэ.

Ийэ барахсан кыыһын ыарахан туругун көрө сылдьар буолан, биир тылы утары саҥарбата, суунар хоско киирэн саҥата суох ытыыра. Онтон тахсан, кыыһын төбөтүттэн имэрийэ-имэрийэ уоскута сатыыра.

Кыыдаананы уочараттаах эпэрээссийэҕэ ыҥырбыттарыгар олус кыбыһынналлар да, аһымал кэнсиэр оҥорон көрөргө быһаарыммыттара. Кыыдаана бу түгэҥҥэ кини соҕотох буолбатаҕын, үтүө санаалаах, амарах дууһалаах дьон элбэҕин билэн олус үөрбүтэ. Билэр да, билбэт да дьонуттан көмө харчы киирэн уонна аһымал кэнсиэртэн киирбит харчыларын мунньан, иккис эпэрээссийэтигэр барбыта. Эпэрээссийэлэнэн, арыый сэниэлэнэн дойдутугар кэлбитэ ийэтэ дьиэтигэр суоҕа…

Дьылҕа Хаан арыт биир киһиэхэ алыс да тыйыскын, кытаанаххын! Аны ийэтэ бүөрэ искэн буолан балыыһаҕа киирбит эбит этэ. Кыыдаана ону истэн баран хараҕа хараҥаран, тыына хаайтаран ылбыта… «Тоҕо? Туох иһин!» — диэн сарылыы-сарылыы марылаччы ытаабыта.

Ити түүн Кыыдаана бэрт дьикти түүлү көрбүтэ. Кини ийэтин кытары сиэттиһэн дойдуларыгар күнү көрсө киирбит этилэр. Иккиэн илиилэрин күҥҥэ утары уунан туран, бэйэ бэйэлэригэр мичээрдэспиттэрэ. Өссө кэннилэригэр икки оҕону сиэппит эр киһи кэлбитэ.

Кыыдаана түүлүттэн олус чэпчээн уһуктубута уонна: «Ыарыы ыалласпаты-ыын… Биһиги соҕотох буолбатахпыт. Ойуурдаах куобах охтубат!» -– диэн түннүгэр тыкпыт күн сардаҥатыгар мичээрдии сыппыта…

Сардаана НИКОЛАЕВА