Дүпсүннэр космонавтары аһаталлар

Уус Алдан улууһун Дүпсүн орто оскуолата “түмэл педагогиката” диэн бэртээхэй хайысханан сайдар өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр үлэлээх биир тарбахха баттанар оскуоланан буолар.  Оскуола үтүө үгэһэ – көлүөнэттэн көлүөнэ аайы энтузиаст учууталлар төрүттээбит түмэллэрин, кинилэр үлэлэрин  салҕааһын, сайыннарыы.

Дүпсүн орто оскуолатын биир саамай киэн туттуута — өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох Космонавтика уонна авиация түмэлэ.

Бүгүн Киһи куосумаска көппүт бэлиэ түгэнин — Космонавтика күнүн көрсө, Уус Алдан улууһун Дүпсүн орто оскуолатын алын сүһүөх кылаас учуутала, эбии үөрэхтээһин педагога Ольга Протопопованы кытта оскуола ураты түмэлин туһунан кэпсэтэбит.

Космонавтика уонна авиация искибиэрэ

— Ольга Федоровна, кэпсэтиибитин Дүпсүн орто оскуолатыгар 51‑с сылын үлэлиир Космонавтика уонна авиация түмэлин устуоруйатыттан саҕалыахха.

— Былырыын РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, сахалартан бастакы лүөччүк Валерий Кузьмин аатынан мэтээл хаһаайына, Уус-Алдан улууһун уонна Дүпсүн нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Иван Жирков 1974 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ уонна Сибииргэ аан бастакы Космонавтика уонна авиация түмэлин төрүттээбитэ 50 сылын бэлиэтээбиппит. 2024 сыллаахха сайын Дүпсүн сиригэр ураты ыһыах ыһыллыбыта. Москваттан К. Э. Циолковскай аатынан Космонавтикаҕа Арассыыйа академиятын салайааччыта, академик, байыаннай билим хандьыдаата, Дүпсүн нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Константин Чмаров, бу академия эригийиэннээҕи киинин салайааччыта, психология билимин хандьыдаата, Дүпсүн нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Саргылаана Демиденко-Захарова ыҥырыылаах ыалдьыттарынан буолбуттара.

“МИ-2” бөртөлүөт, “Союз Р-7” аракыата уонна “АН-2” сөмөлүөт макыаттара бу искибиэргэ оннуларын булбуттара – ураты көстүү.

Үбүлүөйдээх тэрээһин чэрчитинэн үөрүүлээх быһыыга-майгыга Дүпсүҥҥэ киирии ааркатын аттыгар ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ, идэҕэ туһаайыыга анаммыт Космонавтика уонна авиация искибиэрин аспыппыт. “МИ‑2” бөртөлүөт, “Союз Р‑7” аракыата уонна “АН‑2” сөмөлүөт макыаттара бу искибиэргэ оннуларын булбуттара — ураты көстүү этэ. Улахан тэрээһини Иван Данилович үөрэтэн-иитэн таһаарбыт уолаттара: РФ салгын тырааныспарын туйгуна, түмэл попечителэ, Саха сирин авиациятыгар өр сылларга үлэлээбит Николай Копырин, куораттааҕы «Дүпсүн” түмсүү салайааччыта Сергей Сивцев, нэһилиэк баһылыга Николай Сивцев, авиация устуоруйатын дириҥэтэн үөрэтээччи, куруһуок биир көхтөөх чилиэнэ Василий Гоголев уонна Иван Данилович төрөппүт уола Данил Жирков сүрүннээбиттэрэ. Ыһыах умнуллубат түгэнинэн “АН‑2” сөмөлүөт Арассыыйа уонна Саха сирин былаахтарын тэлимнэтэн, ыһыахтыыр сири, нэһилиэкпитин үөһэттэн эргийэ сылдьан эҕэрдэ төгүрүмтэтин оҥорон эҕэрдэлээбитин дьон-сэргэ уруйдуу көрсүбүтэ. Түһүлгэҕэ кэлбит ыалдьыттарга лүөччүк-космонавтар, Арассыыйа Дьоруойдара Роман Романенко уонна Сергей Крикалев ыыппыт видео-эҕэрдэлэрин иһитиннэрии эмиэ соһуччу түгэнинэн буолбута.

Кыайыыга сирдиир түмэл

— Оскуола түмэлин биир сүрүн соругунан үөрэнээччини космонавтика уонна авиация эйгэтигэр уһуйуу буолуо?

— Түмэл экскурсоводтарынан оскуола үөрэнээччилэрэ бэйэлэрэ буолалларын быһыытынан, саҥара-иҥэрэ үөрэнэллэр. Маны таһынан, түмэл үлэтигэр сыстан, уһуйуллан, сөптөөх идэни баһылыылларыгар олук ууруллар. Матырыйаалларын бэйэлэрэ сааһылыыр, толкуйдуур буолан, докумуоннары кытта үлэҕэ эмиэ үөрэнэллэр. Экскурсоводтарбыт чинчийэр-ирдиир үлэлэри ыыталлар, араас дакылааттары суруйаллар, научнай-практическай ааҕыыларга кытталлар. Ол курдук, элбэхтэн аҕыйаҕы холобурдаатахха, Москваҕа “Королевскай ааҕыыларга” — 3 төгүл, Звезднай городокка “Звездная эстафета” научнай-тиэхиньиичэскэй куонкуруска — 4 төгүл, Киров куоракка “Циолковскай ааҕыыларыгар” 3 төгүл призер буолбуттара элбэҕи этэр.

Улуустааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Инникигэ хардыы» ааҕыылартан саҕалаан, 3‑с төгүлүн ыытыллар эрэгийиэннээҕи С. П. Королев аатынан научнай-тиэхиньиичэскэй ааҕыыларга эдьиийдии-балыс Виктория уонна Валерия Сивцевалар «Сублимированная еда для космонавтов» (сал. М. И. Алексеева, О. Ф. Протопопова) диэн Дүпсүн отонун аҕыс көрүҥүн хатарбыт үлэлэрэ бастыҥнар истэригэр ааттанан, үлэлэрэ “МКС-ҕа” (Международная космическая станция) ыытарга бигэргэтилиннэ. Кулун тутарга Вика Сивцева Казань куоракка, муус устарга Санкт-Петербурга 11‑с төгүлүн ыытыллыбыт «Открой в себе ученого» научнай-инновационнай ааҕыыларга 2‑с истиэпэннээх диплом лауреаттарынан уонна сэтинньигэ Москваҕа ”Наука. Творчество. Духовность” научнай-чинчийэр ааҕыыларга Валерия уонна Виктория Сивцевалар 1‑кы истиэпэннээх дьупулуомунан, «Будущее Российской науки» мэтээлинэн бэлиэтэммиттэрэ.

Саша Нестерова өрөспүүбүлүкэтээҕи ыччакка аналлаах «Муус устар‑2024» бэстибээлгэ «Бастыҥ гид-экскурсовод» күрэххэ 23 кыттааччыттан 7 иһигэр финалга киирэн, Өлүөнэ устун устарга босхо путевканан наҕараадаламмыта. Быйыл ыытыллыбыт 4‑с Королевскай ааҕыыларга түмэлбит оҕолоро кэтэхтэн кытыннылар. Онно Улуу Кыайыы 80 сылыгар аналлаах сиэксийэҕэ 7‑с кылаас үөрэнээччитэ Нарыйаана Нестерова (сал. Р. П. Протопопова, О. Н. Нестерова) үлэтэ 5 бастыҥ бырайыак иһигэр киирэн, бу сыл устата Арассыйа иһинэн көтөрүгэр “Якутия» авиахампаанньа босхо билиэтинэн наҕараадаламмыта.

Космонавтика дэкээдэтэ

— Космонавтика күнүн эһиги оскуолаҕыт олох уратытык бэлиэтиирэ буолуо?

— Хас сыл аайы Космонавтика уонна авиация дэкээдэтэ былааннаахтык ыытыллар. Муус устар 4 күнүгэр
“ВС Боинг‑737” сөмөлүөт хамандыыра Алексей Дегтярев, “ВС Сухой Суперджет” 100 сөмөлүөт хамандыыра Сергей Ефимов, инженер-мэхээнньик идэлээх авиация бэтэрээнэ,
РФ госавиациятын туйгуна Николай Копырин, космонавтика уонна авиация устуоруйатын үөрэтээччи Василий Гоголев, авиационнай английскай тыл преподавателэ Наталья Пермякова уонна Саха сиринээҕи «ЮНАРМИЯ» ВВПОД ыстаабын куратора Анна Филиппова ыалдьыттаан бардылар.

Муус устар 5 күнүгэр Дьокуускай куорат лиссиэй-интэринээтин 8‑с кылааһын үөрэнээччилэрэ учууталларын уонна төрөппүттэрин кытта бэрт сэргэх бырагыраамалаах кэлэ сырыттылар.

Оттон бу күннэргэ В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр аатынан эбии үөрэхтээһин киинин үлэһиттэрин кытта дэкээдэ чэрчитинэн квест-оонньуу, “Гагаринскай уруоктар”, үгэскэ кубулуйбут бэйэ оҥорбут көтөр аалларын көтүтүү, уруһуй күрэхтэрэ, кэтэхтэн викторина ыытыллыахтара, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго аралдьытар оонньуулар буолуохтара. Үөрүүлээх тэрээһин үгэскэ кубулуйбут аракыатаны көтүтүүнэн түмүктэниэҕэ.

…Ити курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох И. Д. Жирков аатынан Космонавтика уонна авиация түмэлин ситиһии көтөллөөх үлэтэ хас да кинигэҕэ үйэтитиллибитэ. Оҕолор уонна учууталлар “түмэлбит аны бэйэтэ туспа дьиэлэнэрэ буоллар” диэн баҕа санаалара туоларыгар эрэнэбит.

ХААРТЫСКАЛАРЫ ОЛЬГА ПРОТОПОПОВА ТИКСЭРДЭ