Дьүрүйээнэ: “Көҥүл көтүтэр мусукааннарбар таба тайанным”

Аан дойду виртуоз-хомусчута, саха куттаах киһи бары киэн туттар, аан дойдуга биир идэлээхтэрэ куруук ыҥыран араас бырайыактарга үлэлэһэр артыыстара, СӨ култууратын туйгуна Юлияна Кривошапкина-Дьүрүйээнэ айар үлэтэ саҕаламмыта хайыы үйэ 25 сыла буолбут.

—Дьүрүйээнэ, 25 сыл анараа өттүгэр эргиллэн ыллахха, барыта хайдах саҕаламмытай?
-Мин айар үлэбин Альбина Дягтеревалыын “Айархаан” бөлөҕүнэн устудуоннуу сылдьан саҕалаабытым. Альбина Михайловналыын араас дойдуларынан сылдьан кынаттанан, бэһис сылбытыгар туспа суолум арыллан барбыта. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ диэри атын дойдулар артыыстара бэйэлэрэ эрийэн булаллар, хаһан баҕарар ыҥырдылар да көтөн тиийэбин.

—Онуоха бэйэлэрин бырагыраамаларыгар киллэрэллэр эбэтэр туспа бэйэҕэр кыах биэрэллэр?
-Холобур, кэлин Эмиэрикэ араас штаттарынан гостуруолларбар тува норуоттарын мусукааннарын кытары үлэлэспитим, тэҥҥэ кэнсиэртэри биэрэрбит. Мин соҕотоҕун толорор ырыаларбар кинилэр эмиэ доҕуоһуоллууллара. Онно эн хайдах да фонограмманан ыллаабаккын. Төһөнөн киэҥ сиргэ бараҕын да, бэйэҥ айылҕаттан бэриллибит тыыннаах куоласкынан ыллыыргын, туох да оҥоһуута суох, төрүт үнүстүрүмүөннэргинэн доҕуһуоллуургун сөбүлүүллэр. Дьиҥ чахчыны истэллэрин ордороллор. Ол курдук, Норвегияҕа эмиэ ыҥыран тураллар. Онно этническэй муусукаҕа аан дойду чаҕылхай сулуһа, хабарҕа ырыатын тарҕатар тува норуотун артыыһа, төрүт үнүстүрүмүөннэргэ барытыгар оонньуур Радик Тюлюш, Норвегияттан саамнар, табаһыт норуоттар, Канадаттан телеуттар уонна мин баарбыт. Ити курдук, кыра норуоттар мустаммыт, Норвегия аатырбыт бөлөҕүн мусукааннарын кытары кэнсиэр оҥорбуппут. Бу түгэн миэхэ олохпор улахан суолу арыйбыта. Тоҕо диэтэххэ, онно тиийбиппитигэр хаһан да бииргэ алтыспатах дьоммутун кытары тута хоһуйуу үлэтэ саҕаламмыта. Икки эрэ күн иннинэ тиийэн, кыратык көрсөн бараммыт, ким тугу ыллыан, толоруон сөбүй диэн торумун оҥорон көрбүппүт. Ким туох үнүстүрүмүөннээҕинэн доҕуһуоллаан, толорсон биэрбиппит. Ол курдук, улахан кэнсиэр бырагыраамата тахсан кэлбитэ. Онон, хас эмиэ сыл уруккуттан билсэр дьон курдук, Скандинавия дойдуларынан гостуруоллаабыппыт. Ол кэннэ олох кынаттанан, олох атын таһымҥа тахсыбытым.

-Маннык киэҥ сиринэн тэлэһийэр киһи ааҕарыҥ, билэриҥ-көрөрүҥ таһыччы буолуо?
-Төһөнөн элбэх сиринэн сылдьаҕын, кинилэр олохторун илэ хараххынан көрөҕүн да, оччонон бэйэҕэр элбэҕи арыйаҕын. Эрдэттэн ааҕан да билэҕин, онтон бэйэҥ тиийэн көрдөххүнэ, сөхтөрөрө, үөрдэрэ-көтүтэрэ өссө элбэх…
—Гостуруолларга Саха сириттэн тиийэр бөлөхтөр репертуардара төһө хатылаһарый?
-Холобур, “Орто дойду” композицияны “Айархаан” бөлөх уруккуттан толорор. “Айархаанныын” элбэх композициялары, дьүһүйүүлэри оҥорбуппут. Ол гынан баран, мин бэйэм дьүһүйүүлэрим эмиэ элбэхтэр. Онон биир эрэ дьүһүйүүнү, нүөмэри толоро сылдьар дьон диэн буолбатахпыт.
-Атын саҥа айымньыгар биллибэтинэн-көстүбэтинэн атын омуктартан туох эмэ киирэн хаалыан сөп дуу?
-Суох. Тоҕо диэтэххэ, сахабыт дорҕоонун, тэтимин, буочарын сүтэриэхпин олох баҕарбаппын. Холобур атын омугу үтүктэ сатаабытым буоллар, ханна эрэ хабарҕанан ыллыы сылдьар буолуом этэ. Дьиэҥэр, бэйэлэрин хомустарынан оонньуурбар, эрэкилээмэлиирбэр көрдөһөллөр. Ону олох ылыммаппын. Биһиги сахабыт эрэ хомуһа сахалыы тыыны биэрэр, мин маннык тыастаахпын-уустаахпыт диэн дьиҥ чахчы этитэр.

Турция улуу артыыстарын кытары киинэҕэ уһуллуу

-Кэлин Турция киинэлэригэр, сэрийээллэригэр уһуллубуккун билэбит. Дьэ, ол хайдах этэй?
-Дойдубутугар хамсык ыарыыта турбутугар мин кулун тутар 12 күнүгэр Эмиэрикэттэн кыл мүччү көтөн кэлбитим уонна дьэ, дьиэҕэ хаайтарбытым. Онтон алта ыйынан Турцияттан маҥнайгы ыҥырыы тигинээн кэлбитэ. Ол эбэтэр Рахмат диэн казах артыыһа: “Доҕорум Турцияҕа “Я и есть Джалолиддин” диэн Чыҥыс Хаан кэмин көрдөрөр сэрийээлгэ үлэлэһэ сылдьар, онно удаҕан оруолугар оонньуоҥ этэ дуо?” — диэн ыйыппыта. Мин эмискэ хаайтаран, ханна да барбакка тыыным-быарым ыгыллыбыт киһи тута сөбүлэспитим. Турция уонна Узбекистан бэрэсидьиннэрин сакааһынан уһуллуохтаах сэрийээлгэ биир нэдиэлэҕэ Турцияҕа көппүтүм, миэхэ анаан-минээн көстүүм тикпиттэрэ. Ол уһулла сырыттахпына, “Боздахфильм” диэн Турция киинэ устар биир улахан хампаанньатын дириэксийэтигэр ыҥыран ыланнар: “Эйигин олус сөбүлүү көрдүбүт. Мусукаан эбиккин. Киинэҕэ наһаа үчүгэйдик көһүннүҥ”, — диэннэр, аны “Курулуш Осман” диэн сэрийээл иккис сезонугар хаалан уһулларга көрдөспүттэрэ. Ону мин: “Осман империятын саҕана ойууннар, удаҕаннар бааллар үһү дуо?” — диэн толкуйга түстүм. “Суоҕун суох этэ. Ол гынан баран, тугу эмэ толкуйдуохпут”, — диэн миигин оруолга эрэ уһулар баҕалаахтар эбит этэ. Сценарийдарын үс төгүл уларыта сатаабыттара да кыаллыбатаҕа – устуоруйаны уларыппаккын буоллаҕа. Инньэ гынан, тизерга уһуллан хаалбытым. Уһуллубут эпизодтарбын кыайан киллэрбэтэхтэриттэн улаханнык хомойботоҕум. Аан дойду дьахталлара бары умсугуйа көрөр Бурак Озчивит, Керем Бюрсин курдук улуу артыыстары кытары уһуллубутум даҕаны өйбөр-санаабар үйэлэргэ хаалар буоллаҕа. Дьылҕам биир улахан бэлэҕэ дии саныыбын.
Ол кэнниттэн «Холоп. Великолепный век» диэн киинэҕэ ыҥырбыттарыгар эмиэ удаҕан оруолугар кыратык да буоллар киирэн, улахан артыыстары кытары оонньообутум хайыы үйэ көстүбүтэ. Онно мин сүрүн оруолларын артыыһын соһутуохтаах эрэ этим. “Кинини куттаа!” – диэбиттэригэр тиэрэ баран түһүөр диэри соһуттаҕым дии.
—Инникитин киинэҕэ оонньуоххун сөп эбит дуо?
-Мин санаабар, бэйэни тургутан көрүөххэ сөп эбит.

“Уран Хаан” саҥа бөлөҕү билсиэххит

-Муус устар 5 күнүгэр буолаары турар “Иһийии” кэнсиэркэр “Уран Хаан” диэн саҥа бөлөххүнэн кыттаҕын. Ол туһунан кэпсии түһүөҥ дуо?
-Былырыын тэриммитим. Өр сылларга аан дойдуну кэрийэ сылдьан көрдөхпүнэ-иһиттэхпинэ¸ бииргэ үлэлэһэр омук доҕотторум төрүт норуоттарын ырыаларын-тойуктарын араас үнүстүрүмүөннэрин доҕуһуолунан толороллор. Мин, хомустаах эрэ сылдьар киһи, омук доҕотторбун ымсыыра көрөн, мин эмиэ хаһан эрэ ырыаларбын-тойуктарбын доҕуһуоллатан ыллыыр буолуохпун олус баҕарар этим. Инньэ гынан, кэмэ кэлэн, этэргэ дылы, толору туолан, ситэн-хотон баран, ырыаларбын талааннаах уолаттарбытыгар үнүстүрүмүөннэргэ доҕуһуоллатан толорор баҕалаах “Уран хаан” диэн бөлөх тэриннибит. Кырыымпа, кыл, дүпсүүр, күпсүүр уона гитара доҕуһуолларынан ырыаларбын-тойуктарбын, хомуска дьүһүйүүлэрбин саҥардан, дьоммор-сэргэбэр таһаараары бэлэмнэнэ сылдьабын.
Былырыын Саҥа дьыл иннинэ Санкт Петербург куораттан уруккуттан үлэлэһэр дьоммуттан сакаас киирбитэ. “Юлияна, баһаалыста биһиэхэ кэлэҥҥин медитативнай кэнсиэртэ оҥоруоҥ дуо? Бэйэҥ ырыаларгын төрүт үнүстүрүмүөннэринэн доҕуһуоллатан бырагыраамата оҥор”, — диэн баҕа санааларын эппиттэрэ. “Кырдьык даҕаны, бачча сакаас киирбитигэр, бачча ыҥырыы кэлбитигэр. Ол аата кэмэ кэллэҕэ”, — диэммин Айсен Кысылбаиковтыын боруобаланан, бэйэбитин тургутан көрбүппүт. Кини тута хоһуйууга күүстээх, онон ырыам-тойугум табыллан тахсар этэ. Миэхэ хааччахха хаайтарбат, көҥүл көтүтэр мусукааннар наадалар. Онон Айсеҥҥа ырыаларым хайдах эрэ кынаттанан тахсалларын иһин, маҥнай кинини ыҥырбытым. Онтон суолбут Герасим Павловка сирдээбитэ, охсор үнүстүрүмүөҥҥэ оонньуур Алексей Саввиновы ыһыах саҕана арыйбыппыт, булбуппут. Онон кэмэ кэллэ диэн бигэ санааҕа кэлбиппит.

—Кырдьык, эн аан бастаан көрөөччүлэргэр ырыанан, тойугунан тахсыбыт буоллаххына, кэлин хомуһунан дьүһүйүүлэргинэн билэбит. Онтон тоҕо “Иһийии” диэн ааттанна?
-. Бу кэнсиэрпэр урукку да, саҥа да ырыалары иһитиннэриэхпит. Төрүт дорҕоон хомуһу кытта дьүөрэлэһиитэ, кырыымпа тыаһа, куоласпыт, сахалыы матыыптарбыт киһи дууһатыгар, сүрэҕэр уу сүрүгүнүү ып-ыраастык, истиҥник киирэллэр. Оннук ырыалары налыйан, иһийэн олорон иһиттиннэр диэн “Иһийии” диэн ааттаатыбыт. Хас биирдии киһи (саха эрэ киһитэ буолбатах) араас айманыы, дьалхаан кэмигэр кутун-сүрүн бөҕөргөтүнэн, сахалыы тыынын уһугуннаран, саха буоларынан киэн тутуннун диэн, ырыанан-тойугунан күүһүрдэн биэрдибит. “Дорҕоон дойду” устуудьуйаны кытары үлэлэстибит.
Кэнсиэрпэр мусукаан доҕорум Радик Тюлюш кэлиэҕэ. Кинини мин улахан түһүлгэлэрбэр үксүгэр ыҥырабын. Уруккуттан билэр буолан, чугастык өйдөһөн үлэлиибит. Аан дойдунан гостуруолларга бииргэ сылдьыбыппыт. Онон махталым бэлиэтигэр кэнсиэрпэр Саха сиригэр ыҥыран, бииргэ толорор нүөмэрдэрбитин көрөөччүлэрбитигэр бэлэх уунуохпут.

«Дойдубар, сирбэр-уоппар тапталым күүһүрэр»

-Хомуска оонньуур талааныҥ төрүттэргэр баар дуо?
-Ийэбит Евдокия Петровна бэйэбин өйдүөхпүттэн ыла Сунтаар улууһун Элгээйи орто оскуолатыгар 45 сыл саха тылын литературатын уонна төрүт култууратын учууталынан үлэлээтэ. Мин ийэм курдук учуутал буолуохпун баҕарбатаҕым. Тоҕо диэтэххэ, учуутал олоҕо туох да судургута суох. Түүннэри тэтэрээт бэрэбиэркэлиирин оҕо эрдэхпиттэн көрөн улааппытым. Учууталлыырын сэргэ өссө оҕолору ырыаҕа, үҥкүүгэ, суруналыыстыкаҕа, дыраамаҕа дьарыктыыр куруһуоктардаах этэ. Итинник талааннаах ийэлээх буоламмыт, балтым Анжелика Кириллина эмиэ айар талааннаах, дизайнерынан үлэлии сылдьар. Саха омугун таҥаһын саҥа көрүүнэн бохо истиилинэн тигэр.
Аҕабыт Виссариан Кривошапкин буостаҕа монтерунан үлэлиир этэ, наһаа үчүгэйдик уруһуйдуур. Оскуолабытыгар баран иһэн аҕабыт ханнык эмэ баҕанаҕа ыттан турарын көрөн: “Папо-оо” дии-дии ааһарбытын билигин наһаа күндүтүк саныыбыт. Онтон дойдубутугар араас уларыйыылар буоланнар, аҕабыт Элгээйигэ биир бастакы урбаанньыт буолбута. Араас куораттартан табаар аҕалара. Биһиэхэ мэлдьи кэһиилээх буолара, инньэ гынан баҕарбыт аспытын аһаан, баҕарбыт таҥаспытын таҥнан улааппыт оҕолорбут. Төрөппүттэрбит дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтээбиттэригэр улахан да улахан махталлаахпыт.
-Оччотугар эн ийэҥ тэрийэр, салайар дьоҕура бэриллэн, хомуска уһуйааччы буоллаҕыҥ?
-Учуутал хаһан да буолбаппын диир этим. Ол гынан баран, оҕолору уонна улахан дьону хомуска үөрэппитм номнуо уонтан тахса сыл буолла. Ити эмиэ биир түгэнтэн саҕаламмыта. 2013 сыллаахха биир маҥнайгы улахан кэнсиэрпин оҥорорбор кыра кыргыттары кытары улахан нүөмэр туруоруохпун баҕарбытым. Кастиҥҥа аҕыйах оҕо кэлиэ дии санаабытым, 200-тэн тахса оҕо кэлбитэ. Онтон 30 эрэ оҕону талбытым уонна ый курдук хомус тардарга дьарыктаабытым. Аны оҕолорум кэнсиэр да кэнниттэн миигиттэн арахсыахтарын баҕарбатахтара, өссө үөрэтэргэ көрдөспүттэрэ… Онтон ыла хомуска үөрэниэн баҕалаах дьону күн бүгүҥҥэ диэри дьарыктыы сылдьабын. Аны туран, үөрэтэрбин наһаа сөбүлүүбүн. Бииртэн биир интэриэһинэй киһи кэлэр, бииртэн биир киһи олоҕор саҥа суолу арыйбытыттан үөрэрэ-көтөрө, харахтара бу умайан олорон махтанара миэхэ наһаа үчүгэй. Дьон дьоллоноруттан мин эмиэ дьоллонобун. Буолаары турар кэнсиэрбэр үөрэппит оҕолорум эмиэ бааллар.
Мин бэйэбин Сергей Зверев-Кыыл Уолугар  уһуйуллубут Егор Михайлович Николаев үөрэнээччитинэн ааҕынабын. Кини миигин оҕо эрдэхпиттэн тойуктуурга уһуйбута.
-Дьиэҕэр-уоккар туох дьарыктааххыный? Сынньалаҥ диэн эйиэхэ тугуй?
-Доҕотторбун кытары алтыһыахпын сөп, айылҕаҕа тахсыахпытын сөп. Кэлин өйдөөбүтүм бэйэм дойдум айылҕатыгар улаханнык сылдьыбатах эбиппин. Аны отунан-маһынан дьарыктаныахпын олус баҕарабын, сирбэр-уоппар  тардыһыым күүһүрэр. Урут сайын буолла да, атын сиргэ көтөр буоллахпына билигин болҕомтобун бэйэм дойдубар ууруохпун олус баҕара, былааннана сылдьабын.