Эбээн норуотун эрэллээх тирэҕэ – Варвара Аркук

Варвара Григорьевна Белолюбская-Аркук  филологическай билим хандьыдаата, дассыан, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ бу күннэргэ улахан үбүлүөйүн бэлиэтиир. Ханнык баҕарар киһи маннык кэмҥэ олоҕун кэрчиктэригэр түмүк оҥостон анаарар. Онон Варвара Григорьевналыын кини үгүс хайысхалаах үлэтин ааҕааччыларга сырдатарыгар көрдөстүбүт.

Оҕо саас…

– Варвара Григорьевна, үбүлүөйгүнэн эҕэрдэлии­бин. 75 диэн бэрт уһун олох курдук, ол гынан баран элэс гынан ааһара сүрдээх. Хаһан баҕарар буоларыныы, олоҕуҥ инники өттүттэн саҕалыахха, дойдугуттан, оҕо сааскыттан.

– Өймөкөөн саамай уһугар таастаах хайа анныгар Үс Күөл диэн сиргэ табаһыттар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтүм. Аҕыс оҕоттон кыраларабын. Ийэм биирдээхпэр сыыстаран өлбүтэ. Онон аҕам ииппитэ, сүүрбэ сыл аҕа убайым көрбүтэ-харайбыта, эдьиийдэрим үөрэнэллэрин быыһыгар кэлэн көрөр этилэр. Биһиги Магадан сириттэн кэлбиппит. Онно бырамыысыланнас сайдарыгар, Халыма суолун оҥоруутугар сирбитин-уоппутун алдьатан, дьонум көһөргө күһэллибиттэр. Ыарахан кэмнэр бүрүүкээбиттэр, эрэпириэссийэ, хаа­йыылаах бөҕө өлөр, ол барыта олохтоохторго эмиэ суоһуур. Мин эрэ манна төрөөбүтүм. Эбээннэр төһө да бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи олордоллор, бары билсэллэр, ханнык биис ууһа ханан сылдьарын-олорорун бэркэ билэллэр. Мин дьоммун Өймөкөөн дьоно бэйэлэригэр ылбыттар. Аҕам 100 сааһыгар диэри олорбута. Оҕо сылдьан таба сыарҕатыттан эһиллэн, таҥаһым илдьирийиэр диэри состорон, хаан бөҕө, баас буолан, улаханнык эчэйбитим. Өр өйө суох сыппытым, өлөр оҕо диэн балыыһаҕа илдьибэтэхтэр, ону аҕам ыарыылаабыта. Аҕам холкуос тыһыынча табатын көрөрө, эдьии­йим аах биригээдэлэригэр эмиэ тыһыынча таба баара, убайбар эмиэ оччо. Ол 90-с сылларга, сопхуостар суох буолууларыгар барыта эстибитэ. Билигин бэрт аҕыйах таба баар.

– Дьэ улахан иэдээн эбит. Оттон оччотооҕу олох сиэрэ-туома, быһыыта атын этэ буоллаҕа.

– Оҕо сааһым эбээн төрүт олоҕун эйгэтигэр ааспыта. Табанан көһө сылдьабыт, сайын ындыынан, кыһын сыарҕанан. Сахалыы олох билбэт этим, «кэпсиэ» эрэ диэн тылы билэрим. Атыыһыт сахалар кэллэхтэринэ этэр тылларын интэриэһиргээн өйдөөн хаалбыппын. Эбээн оскуолата суох. Орто Балаҕаҥҥа саха оскуолатыгар киирбитим. Туохтан барытыттан куттанарым, дьонтон, балаҕантан, мэник оҕоттон, ынахтан… Дикарь курдук этим, учуутал кэлэн тугу эрэ саҥара-саҥара окумалбыттан туппутугар дьэ үчүгэй аҕайдык сарылаатым ээ. Аны биир уол оонньуурбун былдьаабытыгар охсуһан турдум, хата, охтон биэрэн кыайыылаах таҕыс­тым. Ол да буоллар эдьии­йим баар буолан, сахалыы-нууччалыы саҥарарга эрэйэ суох бэрт түргэнник үөрэммитим. Интэринээт олоҕун сөбүлээбитим, үчүгэй баҕайытык аһатар этилэр. 1958 сыллаахтан араадьыйанан «Геван» биэриини олус сөбүлээн истэрбит, бэйиэт В.Лебедев, суруналыыс Суздалов эбээннии саҥараллара, кэпсииллэрэ сүрдээх бэртээхэй буолара.

Үстэ эрэ уларыппытым

– Оскуолаҕа улаатан, сайдан истиҥ. Ким буолуох­хун баҕарар этиҥ?

– Мин баҕабын үстэ эрэ уларыппытым. Айылҕаҕа чугас, дойдубун таптыыр буолан, география, айылҕа уруоктарын наһаа сөбүлүүр этим, дойдум айылҕатын үөрэтиэм дии саныырым. Оччотооҕу ыччаты геолог романтиката абылыыра, оттон мин тыаҕа сылдьыахпын баҕарарым. Оскуолаҕа нуучча тылын соҕурууттан кэлбит эдэркээн, үчүгэйкээн нуучча кыргыттара үөрэтэллэрэ. Кинилэр сабыдыалларынан нуучча тылын учуутала буолуохпун баҕарбытым. Герцен институтун кытта суруйсарым, үөрэнэ кэл диэн ыҥырбыттара да, Саха сирэ ыыппатаҕа, нуучча тылын университекка да үөрэтиэҥ диэн, манна 1966 сыллаахха үөрэнэ киирбитим.

– Университекка бэркэ үөрэнниҥ? Дойдугар үлэлии барбатыҥ дуу?

– Саха уолугар кэргэн таҕыстым. Кэргэним Белолюбскай, Тыгын онус көлүөнэ аймаҕа, тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэ, солото суох. Сайын үлэлээри министиэристибэҕэ тиийдим. Онно Г.Г.Сыромятников диэн киһи Өймөкөөҥҥө үлэлээбит эбит: «Тоойуом, туохха наадый­дыҥ?» – диир. «Отважный» диэн байыаннай-спортивнай лааҕырга баспытаатал миэс­тэтэ баарыгар киирээри гыммыппын, онно күлүгээн оҕолору ылаллар, эн кыайыаҥ суоҕа диэн асчытынан ыыппыта. Лааҕырга кыра оҕолорго астарын эбэн биэрэр этим, ол иһин миигин батыһа сылдьаллара, киирэн хортуоска хастаһаллар. Ону кылаабынай асчыт мөхтө, «киллэримэ, табаахпын уораллар” диэтэ. Дьэ ол кэннэ Хатаска, Суоттуга учуутал­лаабытым. Кытаанах, ирдэбиллээх учуутал этим, кыра эдэр диэбэттэр, тылбын истэллэр.

– Салгыы сайдыаххын баҕараҕын?

– Иккис үөрэххэ үөрэниэх­пин баҕарар этим. 1986 сыллаахтан педучилищеҕа алын сүһүөх оскуолаҕа хотугу норуот­тар оҕолорун үөрэтэр учууталлары бэлэм­ниир салаа астыбыт, ону сала­йан үлэлэтэбин. Үлэбин наһаа сөбүлүүбүн – устудьуоннары көрдүүбүн, учууталлары булабын. Аны В.А.Роббек университекка хотугу норуоттар тылларын үөрэтэр хаапыдыра тэрийдэ, онно миигин сэбиэдиссэйинэн ыҥырар. Онтон университекка үлэлии кэлбитим.

Үлэни өрө тутуу

 – Эн өр сылларга сэбиэдиссэйдээтиҥ, учуонай буол­луҥ, үлэ бөҕөнү оҥордуҥ.

– Үлэлээн. Төрөөбүт тылын билэр, салгыы үөрэтиэн баҕарар оҕолору көрдүүбүт, преподавателлэри булабыт. Үөрэтэр былааны, үөрэх бырагырааматын, методикатын оҥоро­бут, оскуолаҕа учуобунньуктары саҥардабыт. Устудьуоннарга дипломнай үлэлэрин сала­йааччынан, көмүскэнии бэ­­рэссэдээтэлинэн Арассыыйаҕа биллэр улахан учуонайдарын ыҥыран үлэлэтэбин, оҕолорго көмөлөстүннэр, сайыннардыннар диэн. Биһиги үлэбитигэр ректор В.В.Филиппов наһаа болҕомтолоохтук сыһыаннара, проректордар өйүүллэрэ, туохха наадыйарбытынан хааччыйаллара, кинилэр хоннохторун анныгар сылдьар курдук сананарбыт. Онон наһаа бэртик, тахсыылаахтык үлэлээбиппит. Үөрэх уонна наука олох атын-атын эйгэлэр. Ол да буоллар оччотооҕу декаммыт ф.н.д., бэрэпиэссэр С.М.Петрова миэхэ улаханнык көмөлөспүтэ, “Ленинградка бар уонна көмүскээбэккэ эрэ кэлимэ” диэн, мин онно кыстаабытым, диссертациябын ситэрэн чочуйбутум уонна Лингвистическэй чинчийии Институтугар 1997 сыллаахха «Служебные слова в эвенском языке» диэн тиэмэҕэ диссертациябын көмүскэнэн кэлбитим. Хотугу норуоттар тылларын үөрэтэр улуу учуонайдары кытта алтыспыт, үлэлээбит дьоллоохпун. В.Цинциус эбээн оҕолоругар учуобунньуктара билигин да туттуллаллар, кини тылы оннук үчүгэйдик билэр уонна ис сүрэҕиттэн үлэлиир учуонай буолан киниэхэ махталбыт улахан. Историческай билим дуоктара Ч.М.Таксами, филологическай наука дуок­тара А.М.Щербак сүбэлэрэ, көмөлөрө эмиэ улахан. Ордук А.А.Бурыкин, эбээннэр олорор сирдэринэн үгүстүк сылдьан чинчийбит улахан учуонай, улаханнык көмөлөспүтэ.

Айар үлэ абылаҥа

– Дьэ эрэ, оттон айар үлэбитин умнууга хааллараары гынныбыт. Эн эбээннии суруйаҕын, оҕо суру­йааччытын, биир бастакы эбээн дьахтар суруйааччытын быһыытынан биллэҕин. Кинигэлэриҥ тахсаллар, атын тылларынан эмиэ бэчээттэнэллэр. Аркук диэн псевдонимнааххын, төрүттэриҥ ааттара дуу, бэйэҥ атыны ылбытыҥ дуу?

– Аркук диэн эбээнтэн тылбааһа тирэх (опора) диэн, суруйар псевдонимым. Мин айымньыларбын нууччалыы-сахалыы тылбаастыыллар, тылбаасчыттарым – В.Шеметов, В.Фролов, В.Сивцев, Н.Калитин, Урсун. Биирдэ суруйааччылар мунньахтарыгар миигин кытта Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон анаан-минээн кэпсэттэ, хантан сылдьарбын, тугу суруйарбын ыйыталаста. Учуобунньуктарга үлэлиирбитин хайҕаата, ити үлэни бэркэ билэбин, наһаа элбэх ыарахаттардаах диэн сүбэлээтэ-амалаата. Уонна В.Сивцевы ыҥыран ылан, бу эбээн кыыһын айымньыларын тылбаастаа диэбитэ. Биллэн турар, менталитеппыт атын буолан, тылбаас ыарахан, табыллыбата үгүс буолар. Сүнньүнэн оҕолорго аналлаах уонна лири­ческэй хоһооннору суруйабын. Олор оскуола учуобунньуктарыгар киирбиттэрэ. Соторутааҕыта автобиографическай сэһэн суруйан бүтэрдим, ол эбээннии, нууччалыы, сахалыы, кэриэйдии тылбаастанна. Сотору бэчээккэ тахсыаҕа.

Кэпсэттэ Варвара Окорокова, филология билимин дуоктара.