Өбүгэ үгэһин этигэр-хааныгар иҥэриммит алгысчыт, оһуохайдьыт Семен Морфунов

2023 сыллаахха сэтинньи 23 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ олоҥхоһуттарыгар, оһуохайдьыттарыгар уонна тимир уустарыгар – Саха сирин үгэс буолбут култууратын илдьэ сылдьааччыларга, сайыннарааччыларга анал истипиэндьийэни аан бастаан туттарбыта.

Кинилэр ортолоругар Чурапчы улууһуттан сылдьар оһуохай этээччи Семен Морфунов баара. Мин бэрт элбэх киһиттэн Семен Семеновиһы ойуччу тутан бэлиэтии көрөн, санаатын үллэстэригэр көрдөспүтүм. Онно кини “мин, спортсмен киһи, дьон ортотугар сылдьарга үөрэнэн хаалан, оһуохай таһаарыыга сааһыран иһэн 1987 сыллаахтан идэтийбитим. Ол курдук, ис сүрэхпиттэн тугу көрөрбүн хоһуйан, ыллаан-туойан барбытым» диэн бэлиэтээбитэ.

Бүгүн “Итии чэйгэ” ыалдьыттыыр Ил Дархан истипиэндьийээтэ, Чурапчы улууһун оһуохай этээччитэ Семен Морфунов.

 Оһуохайга — устудьуоннуур сыллартан

 — Семен Семенович, эн өбүгэ саҕаттан кэлбит омугуҥ төрүт үгэһин эккэр-хааҥҥар иҥэрэн, тыл хомуһуна хоммут киһитэ буоллаҕыҥ…

— Быйыл төрөөбүт улууһум аатыттан 15‑с Олоҥхо ыһыаҕар оһуохайдаары сылдьабын. Мин ааспыт үйэ 1975–1978 сылларыгар Уһук Илин эрэгийиэн куораттарыгар үөрэнэр 400–500 ыччат мустар ыһыахтарыгар оһуохайы этэр буолбутум. Оччолорго устудьуоннар сэбиэттэрин үс-түөрт сыл устата салайбыт киһи ыһыах ыытар тэрээһинигэр эппиэттиирим. “Оһуохай этээччи наада” диэтэххэ, оҕолорум санныларын ыгдах гыналлара. Хайдах оһуохайа суох ыһыахтыаҥый? Оннук сыыйа оһуохай этэр буолан барбытым. Аны ханнык эрэ кэмҥэ ыллыах-туойуох, хоһуйуох санаа киирэр буолбута. Ити кэмтэн ыла араас тэрээһиннэргэ этэр буолбутум. Сүрүннээн, сааһыран баран идэтийбитим. Билигин биир эмэ ырыаны ыллаттахтарына тылын бүтэһигэр диэри билбэппин. Оттон бэйэм айан этэн оһуохайдаатахпына, тохтуур диэн суох. Тыл-өс бэйэтиттэн тахсан иһэр. Өйбүттэн төһө баҕарар хоһуйуохпун сөп.

Айылҕаттан айдарыы

 — Уопуттаах оһуохайдьыт быһыытынан, бэйэҥ уһуйар ыччаттардааххын дуо?

— Оһуохайдьыты сиэтэ сылдьан уһуйбаккын. Айылҕаттан айдарыылаах киһи бэйэтэ дьарыгыран, уһуйаллан тахсар. Арай ыччат оһуохайдьыттарга сүбэм биир — хайаан да тылгытын нойосуустуу сатаамаҥ. Оһуохай тыла ис иһиттэн бэйэтэ үрүйэлии устан тахсан, оһуохайдьыттарга туспа эньэргиэтикэ буолан тиийэн, уу долгунун курдук устан иһиэхтээх. Нойосуустаабыт киһи биир тылын умунна да, оһуохайа тахсыбат. Сэргэй Зверев‑Кыыл Уола айылҕаттан айдаран ыллаан-туойан кэлбит киһи. Дархан оһуохайдьыттары да көр, бары тылларын-өстөрүн бэйэлэрэ чочуйан таһаараллар. Оччоҕуна эрэ дьон өйүгэр-санаатыгар хаалар.

 Саас хааччахтаммат

— Киһи төһө сааһыгар диэри оһуохай этээччинэн сылдьыан сөбүй?

— Дьэ, ону сүһүөх быһаарар буоллаҕа. Тылгыттан-өскүттэн ураты аны хаамарыҥ-сиимэриҥ, физическэй кыаҕыҥ эмиэ элбэҕи быһаарар. Этэр киһи хааман-сиимэн дьону бэйэтэ салайан илдьэ сылдьар. Олорон эрэ эбэтэр сыана үрдүттэн этэр дьон баар буолаллар. Ол оһуохайга киирсибэт. Мин оһуохайдыам иннинэ илиибин-атахпын эрдэттэн көрүнэбин, эрчиллэн ылабын.

Оһуохай үҥкүү буолбатах

 — Оһуохайдыыр дьон хамсаныыларыгар эмиэ ирдэбиллээх дуо?

— Оһуохай — үҥкүү буолбатах. Сорох дьон нуучча хоробуотун курдук көннөрү оһуохай тылын хатылыы-хатылыы эргийэ сылдьаллар. Оннук сатаммат. Оһуохай — бэйэ-бэйэҕэ эньиэргийэ бэрсиитэ. Тоҥолохтон ылсан, сарын сарынтан тайансан сылдьан, атаххар бигэтик тирэнэн, чэпчэкитик дугуйан хамсаныахтааххын. Ол сылдьан дьон сыыйа санаалыын сырдаан, дууһалыын чэпчээн бараллар. Олоччу дайа сылдьар Бүлүү бөлөх улуустарын оһуохайдьыттара ол иһин элбэх дьону түмэллэр.

“Этитэр курдук…”

 — Эн бу күннэргэ Чурапчыҥ ыһыаҕын алгыһынан арыйдыҥ.

— Алгыс — былыргы сахаларга күүстээх дьайыы. Мин табаарыстарым, кэллиэгэлэрим араас тэрээһиннэргэ көрдөһүүлэрин быһа гыммакка, алгыстыыр буолбутум. Алгыска киһи эмиэ сыыйа уһуйуллар. Ол сылдьан үтүөнү баҕарар тыл ис искиттэн бэйэтэ уратытык тахсан иһэрин өйдөөбүтүм. Ол кэмҥэ саха улуу бөлүһүөгэ Борис Неустроевка-Мандарга тиийэн, тыл күүһүн туһунан бэрт уһуннук санаа атастаспыппыт, ирэ-хоро кэпсэппиппит. Ити 2000 сыллар саҥалара этэ. Кэлин санаатахпына, оһуохайга да, алгыска да миигин чугас дьонум, доҕотторум “киллэрбиттэр” эбит. Онон төрүт үгэс эйгэтигэр, бэйэм да билбэппинэн, холкутук киирэн хаалбыппын. Алгыс тыла киһиэхэ дьайыыта олус күүстээх. Эдэр сылдьан спортсмен киһиэхэ тустар кэммэр алгыс тылын күүһүн ылан итэҕэйбит киһибин. Алгысчыкка күүстээх арыалдьыта — аал уот. Хатан Тэмиэрийэни аһатан баран, Үөһээ Айыыларбын кытта кэпсэтэн барабын. Ардыгар бэйэм да соһуйабын — алгыс тыла бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Этитэр курдук.

 Суруллубатах хааччах

 — Киһи хас сааһыттан хаһыгар диэри алгыстыан сөбүй? Дьахтар алгыстыан сөп дуо?

— Алгыс этэр киһиэхэ сааһыгар хааччах суох. Сокуоннай сааһын сиппит киһи алгыстыан сөп. “Бачча сааһыгар диэри алгыс этиллиэхтээх” диэн хааччах эмиэ суох. Дьахтарыттан-эр киһититтэн эмиэ тутулуктаммат. Холобура, биһигини 90 саастаах ыалбыт эмээхсин алҕаан ыал оҥорбута. Ол кини алгыһа билигин да иккиэммитигэр өйбүтүгэр-санаабытыгар баар. Кини үтүө алгыһынан күн бүгүҥҥэ диэри Чурапчы улууһун биир сис ыалын быһыытынан иллээх дьиэ кэргэн буолан тэнийэн олоробут.

Мин 40 сааспын ааһан баран алгыстыыр буолбутум. Урууларга алгыстыыртан туттунабын. Эдэр дьону кинилэри үчүгэйдик билэр чугас аймахтара, эһээлэрэ, эбээлэрэ, чугас ыаллара алгыстыыллара ордук. Билигин олох оҥостор оҕолору аатырбыт артыыстар алгыстыыр буоллулар. Санаан да көрдөххө, хаһан да көрбөтөх киһилэрэ алгыстыыра кэнэҕэс атын хайысхаланан хаалыан сөп. Бэйэм төрөөбүт улууспуттан атын сиргэ эмиэ алгыстаабаппын. Билбэт сирим иччилэрэ ылымматтара чахчы буоллаҕа. Онон суруллубатах быраабыла курдук хааччах син биир баар.

Истипиэндьийэ — ситиһии чыпчаала

 — Семен Семенович, эн Ил Дархан Айсен Николаевтан анал истипиэндьийэ ылан тураҕын. Маныаха тус санааҕын үллэстэриҥ буоллар.

— Мин ССРС успуордун маастара буолбуппар үөрдүм да этэ! Муҥутуур чыпчаалга тиийбит курдук санаммытым ээ. Оттон Ил Дархан истипиэндьийэтин ылан баран, үс харыс үрдээбитим. Бар дьонум махталын, алтыһан сылдьыбыт тулалыыр дьонум-сэргэм үлэм түмүгүн сыанабылын курдук ылыммытым. Киһи үлэтин күөгэйэр күнүгэр сылдьар кэмигэр таба көрөн бэлиэтииллэрэ — үрдүк дьол, ситиһии чыпчаала. Онон бу истипиэндьийэни ыларбар төһүү буолбут өйөбүл дьоммор махталым муҥура суох!