Өбүгэлэрбит таайыллыбатах таабырыннара

Хаҥалас улууһун Дьэр уонна Өктөм нэһилиэктэрин сиригэр-уотугар Истээх Быраан диэн Тыгын Дархан өбүгэлэрэ, сыдьааннара көмүллэ сытар сирдэрэ баар. Бу дьонтон устуоруйаҕа киирбит ааттаах-суоллаах киһинэн Тыгын Дархан сиэнэ Маһары Боһуокап буолар.

Манна 1933 сыллаахха Гавриил Ксенофонтовтаах тэрийбит эспэдииссийэлэриттэн саҕалаан, элбэх археолог аараан ааспыт сирэ буолар.

Истээх Бырааҥҥа

Былырыын Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларын институтун 4 киһилээх научнай кэлэктиибэ (салайааччы историческай билим дуоктара Р. И. Бравина) РНФ 24–28–20359 №-дээх «Историко-культурное наследие народов Якутии: “могильный комплекс Истээх Быраан на Средней Лене» диэн икки сыллаах улахан бырайыагын саҕалаабыта.

“Саха сиригэр итиччэ элбэх көмүүлээх киһи уҥуоҕа суох, — диир билим үлэһитэ Александра Прокопьева. — Саха сиригэр элбээбитэ биэстии киһилээх киһи уҥуохтара көстөллөр. Истээх Бырааҥҥа көмүллүбүттэри барыларын араас-араас сиэри-туому тутуһан кистээбиттэр, сылгы көмүүтэ элбэх. Интэриэһинэйэ диэн, үксэ эр киһи көмүллүбүт, дьахтар олох аҕыйах. Онон атын эрэгийиэннэргэ итинник көстүү баарын-суоҕун үөрэтиэхпит. Үһүйээн быһыытынан, былыр быраан тыатыгар араҥастар элбэхтэрэ үһү.

Манна аан бастаан 1933 с. Гавриил Ксенофонтов Саха сирин уобаластааҕы түмэлин эспэдииссийэтин тэрийэн, хаһыылары оҥорбуттар. Биһиги бу эспэдииссийэ хонуутааҕы докумуоннарын көрдөөтүбүт итиэннэ Национальнай архыыпка, Научнай киин архыыбыгар хараллыбыттарын буллубут. Аҕыйах хаартыска баар. Маны таһынан, учуонай Георгий Эргис пуондатыттан Маһарыны хайдах көмпүттэрин туһунан үһүйээни булан чинчийдибит. Онно этиллэринэн, Маһарыны кырдьаҕас киһи арыалдьыттаах, уонтан тахса сылгылаах көмпүттэр эбит”.

Салгыы археологическай хаһыылары 1978 сылтан саҕалаан, Федор Васильев, Николай Прокопьев, Сергей Колодезников 1990‑с сылларга диэри ыыппыттар. Быраан үрдүгэр, анныгар элбэх көмүүлэри булбуттар. Бу сыллардааҕы хаһыылар XVII–XVIII үйэтээҕи саха дьонун уопсастыбатын кэпсииллэр. Эр киһи атыннык, дьахтар атыннык, оҕо эмиэ туспатык хараллара, ким баайа-дьадаҥыта, тойоно-чаҕара буолара, ол быыһыгар туох тэриллээхтэрэ барыта тахсан кэлбит. XXI үйэ саҕаланыытыгар ХИФУ, ГЧИ эспэдииссийэлэрэ үлэлээбиттэр. Инньэ гынан, билиҥҥи туругунан, Истээх Бырааҥҥа үөрэтиллибит 30‑тахса көмүү баар.

Дьикти көмүү

Бу сир урут-уруккуттан археологтар харахтарын далыттан тахсыбатах буолан, элбэх интэриэһинэй булумньулар бааллар. Олортон биирдэстэрэ Уулаах Аан сэлиэнньэтиттэн ырааҕа суох 1996–1997 сс. Н. П. Прокопьев уонна С. К. Колодезников салалталарынан СГУ эспэдииссийэтэ хаһан таһаарбыт улаатан эрэр уол оҕо көмүүтэ буолар. Быһа холуйан, уол Тыгын Дархан үйэтин иннигэр, XV үйэ диэки олорбут буолуон сөп.

Уол оҕо көмүүтэ тоҕо учуонайдар интэриэстэрин тарта? Бастатан туран, кини Тыгын Дархан сиэнэ Маһары Боһуокап көмүллүбүт сириттэн ырааҕа суох сиргэ сытар. Эбиитин Маһары Боһуокаптан да үөһэ, саамай үрдүк сиргэ баар.

“Бу олус ураты көмүү, — диир Александра Николаевна. — Оҕо 12 саастааҕа быһаарылынна. Иккиһинэн, аттыгар ат көмүллэ сытар. Аттаах көмүү уопсайа уонча эрэ булулунна итиэннэ улахан эр дьону оннук көмөллөрө биллэр, онон сиэттэрдэххэ, оҕону аттаан көмпүттэрэ интэриэһинэй. Үсүһүнэн моонньугар кэтэ сылдьар киэргэллээх, ытарҕалаах. Балачча элбэх оноҕос уһуга баар, ол эмиэ ураты көстүү. Кырамтата, киэргэллэрэ, сэбэ-сэбиргэлэ ХИФУ археологияҕа, этнографияҕа түмэлигэр баар.

Бу оҕону үрдүк томтор сиргэ көмпүттэр. Аны бу томтор киһи оҥоһуута дуу, айылҕа бэйэтин тутуута дуу буолара биллибэт. Тоҕо диэтэххэ, барыта таас, онон хаһарга олус эрэйдээх. Көмөллөрүгэр элбэх сыра-хара барбыт буолуон сөп. Онон бары өттүнэн өйдөөн-дьүүллээн көрдөххө, бу уол оҕо көмүүтэ Маһарытааҕар ордук суолталаах буолан тахсар”.

Учуонайдар 2000‑с сыллардааҕы эспэдииссийэ отчуотун көрбүттэр. Ол саҕана эспэдииссийэ уонча көмүүнү булбут эбит. Интэриэһинэйэ диэн, бу оҕо таһыгар дьахталлар көмүүлэрэ баар, онтон атын сиргэ суохтар. Аны атаҕын анныгар өссө биир биллибэт киһи уҥуоҕа сытар.

“Уол атаҕар туос иһити булбуттар, онно уматыллыбыт киһи уҥуохтара угулла сылдьар эбиттэр. Бу оҕо уҥуоҕа буолбатах, атын эдэр киһи уҥуохтарын уматан баран уол атаҕар уурбуттар”, — диир Александра. — Бастаан булбут археологтар барыллаан көрүүлэринэн, уолу төбөтүн үлтү охсон өлөрбүттэр. Онон атаҕар сытааччы өлөрүөхсүтэ да буолуон сөп эбит. Былырыын оҕо төбөтүн уҥуоҕун антрополог кэлэн таарыйбакка сканируйдаан ылбыта. Ол аата сканирование көмөтүнэн бу оҕо тас көрүҥүн таһаарар кыах үөскээтэ”.

Үһүйээн уонна археология алтыстахтарына

Үһүйээннэри археологическай хаһыылар эрэ бигэргэтэллэр, оччоҕо бу сир-уот статуһа үрдүү, нэһилиэк, улуус устуоруйата байа түһэр. Ону таһынан, историческай нэһилиэстибэ сирэ дэнэн, ханнык да үлэлэр, сири түҥэттии манна барбат, айылҕата чөл хаалар.

“Биһиги үлэбитигэр олохтоох кыраайы үөрэтээччилэр Роман Ноговицын, Михаил Ситников наһаа көмөлөстүлэр. Истээх Быраан микротопонимнарын, үһүйээннэрин кэпсээтилэр. Хаҥалас улууһун уонна нэһилиэктэр дьаһалталара, дьоно сүбэ-ама, күүс-көмө буола сырыттылар. Элбэх учуонай тахсыбыт сирэ буолан, маннык археологическай хаһыылар туох суолталаахтарын өйдүүллэр. Мантан салгыы үөрэтэн истэххэ, өссө да элбэх арыйыылар тахсан иһиэхтэрэ диэн эрэнэбит”, — диэн түмүктээтэ Александра Николаевна.

Маһары Боһуокап диэн кимий?

Маһары Боһуокап (1633–1703) Тыгын Дархан уолун Бөһөкө оҕото. Арассыыйаҕа холбоһуу кэмигэр олорбут буолан, кини туһунан устуоруйа докумуоннарыгар балачча элбэхтик ахтыллар. Дьаһааҕы чэпчэтэр туһугар Москваҕа иккитэ баран кэлбитэ. Онуоха диэри сахалар дьаһааҕы өлбүт аймахтарын оннугар кытта төлүү олорбуттара.

Маны таһынан Маһары туруорсуутунан олохтоох кинээстэр дьаһайар, сууттуур боломуочуйалара кэҥээбитэ: дьаһааҕы бэйэлэрэ хомуйар, сүөһүнү үүрүү, уорсуу курдук кыра дьыалалары бэйэлэрэ быһаарар буолбуттара.

ХААРТЫСКАЛАР: АЛЕКСАНДРА ПРОКОПЬЕВА ТИКСЭРИИЛЭРЭ УОННА СОЦИАЛЬНАЙ СИТИМНЭРТЭН.