Тыл дьылҕата: Эдэр төрөппүккэ туһаайыы

Кэнники кэмҥэ эдэр төрөппүттэр, блогердар оҕолорун кытта нууччалыы кэпсэтэллэрин үгүстүк көрөбүн, истэбин. “Тоҕо нууччалыы кэпсэтэллэрэ буолуой?” диэн толкуйдуу сатааччыбын.

Биир бырааһынньыкка маннык хартыынаны кэтээн көрдүм. Саха ыаллара уончалаах оҕолорун кытта нууччалыы эрэ кэпсэтэллэр. Ол иһин уоллара сахалыы билбэт, өйдөөбөт буолбут. Аҕыйах сыллааҕыта син өйдүүр курдук этэ. Бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах, кэпсэтинньэҥ, аламаҕай, сытыы-хотуу уолчаан.

Уопсай оонньуу буолбутугар, уол бастаан дьонугар тылбаастатан, өйдүү сатаата. Бэйэлээх бэйэлэрин аймахтарыгар ыалдьыттыы кэлэн баран, төрөппүттэрэ омук оҕотугар курдук, уолларыгар тылбаастыы сатыы олордулар. Онтон соччо өйдөөбөтүттэн сылайда дуу, интэриэһэ сүттэ дуу: “А, это не для меня”,  – диэн баран, уолчаан туран баран хаалла. Тугу кэпсэтэллэрин өйдөөбөт буолан, саха тылын, эйгэтин “миэнэ буолбатах” диэн бэйэтиттэн номнуо арааран кэбистэ. Бу оҕо буруйа буолбатах…

Былырыын сайын дойдубар бара сылдьан, оҕо былаһаак­катыгар хачыаллыы олордубут. Аттынааҕы хачыалга эдэр аҕа оҕолорун кытта кэлэн, хачыаллаатылар. Бу ыаллар бары нууччалыы саҥараллар эбит. Аҕалара олуттаҕастык да саҥардар, кыра оҕолорун кытта нууччалыы эрэ кэпсэтэр. Оҕолор чубугураан сүрдээхтэр.

Дьэ, кистэл буолбатах, уонча сыл иһинэн сахалыы эйгэлээх тыа сирин нэһилиэктэригэр оҕолорбут бары нууччалыы эрэ чубугуруур буоллулар. Тоҕото өйдөнөр. Кыһыл оҕо эрдэхтэриттэн, тыллана да иликтэриттэн интэриниэти көрөн, ол эйгэ тылын ылыналлар. Ол эбэтэр, кырачаан­нарбытын интэриниэт иитэр курдук буолар. Биирдээх оҕоҕо төлөпүөнү биэрии төлөбүрэ итинник.

Онуоха кинилэргэ усулуо­буйа оҥорон, төрөппүттэрэ эмиэ нууччалыы кэпсэтэллэр. Дьэ, тоҕо?

Сиэн бырааттарбын, балыс­тарбын кытта алтыһарбар, сороҕор бэйэм да нууччалыы саҥарбыппын билбэккэ хаалабын. Дьиҥэр, дьиэлэригэр сахалыы иитиилээх оҕолор, ол эрээри, оҕолору кытта оонньоору гыннылар да, нууччалыы кэпсэтэн киирэн бараллар. Оннук истэ, ылына үөрэммит буолан, кинилэргэ ордук табыгас­таах быһыылаах.  Кинилэр тэтимнэригэр олорсон, мин эмиэ нууччалыы хардарбыппын өйдөөбөккө да хаалабын, ол иһин бэйэбин күһэйэн туран, сахалыы саҥарабын.

Ол эбэтэр, төрөппүттэр эмиэ, уһуну-киэҥи санаабакка, оҕолорун батыһан бараллар эбит дии саныыбын. Оннук быдан чэпчэки. Нууччалыы ыйыттахтарына, нууччалыы хоруйдуубун диэн. Ол эрээри…

“Култуура кода”

Оттон инникини саныыр эбит буоллахха, хайдах буо­­луой? Билигин оҕо нууччалыы эйгэтэ олус киэҥ, күүстээх. Оҕолордуун оонньуура, ойуулуга, интэриниэт оонньуута барыта нууччалыы. Оттон сахалыы эйгэ оҕоҕо тиийбэт, аҕы­йах. Дьиэтигэр төрөппүттэрэ кинини кытта сахалыы кэпсэппэт буоллахтарына, бу эйгэтэ өссө кыарыыр, баһыйтарар, сүтэр.

Оҕо сахалыы саҥарбат буол­лаҕына, өйдөөбөт буолан, улаат­таҕын ахсын, саха эйгэтиттэн тэйдэр тэйэн иһиэҕэ. Билбэтиттэн кыбыстан, бэйэтигэр бүгэр, эбэтэр, нууччалыы тыллаахтарга эрэ тардыһар буолуоҕа.

“Култуура кода” диэн өйдөбүл баар. Судургутук өйдөөтөххө, тыһыынчанан киһи биир ырыаны сөбүлүүр, биир киинэни көрөр, биир холобур туттар дьоруой­даах. Бары ол туһунан кэпсэтэллэр, өйдөһөллөр, кинилэр биир уопсайдаахтар, ол кинилэри түмэр, сомоҕолуур. Атын эйгэттэн кэлбит киһи кинилэри өйдөөбөт. Холобур, сахалыы киинэни тылбааһынан көрө олорор да буоллаҕына, саха тылын дэгэтин, көрүн-күлүүтүн билбэт буолан, дьон туохтан күлсэрин өйдүө суоҕа.

Оттон норуот култууратын кодунан тыл буолар. Саха тылын билбэт киһи олоҥхо, оһуохай, ыһыах дириҥ ис хоһоо­нун өйдүө дуо? Өксөкүлээх, Ойуунускай илбистээх-имэҥ­нээх тылларын иҥэриниэ дуо? Валерий Ноев иэйиилээх ырыаларыттан дуоһуйуо дуо? Саха тыйаатырыгар сылдьан, киэн туттуо дуо?

Саха тылын билбэт киһи бу култуураттан матар, норуотуттан туора баран, ойдом турар. Кини норуотун кытта өйдөһөр, бииргэ буолар туругун сүтэрэр.

Оҕо улаатан, өйүн тутан баран, бу маннык баайтан матарбыт төрөппүттэригэр махтанара саарбах. Ол иһин сахалыы билбэт сахалар улаатан баран, тылларын саҥаттан үөрэтэ сатыыллар эбэтэр, төттөрүтүн, тэйдэр тэйэн иһэллэр. Оҕону төрөөбүт тылыттан матарыы — кини эйгэтин кыаратыы, сайдыытын бытаардыы буолар.

Тылы билбэт киһи атын омукка суураллар

Киһиэхэ өбүгэлэрэ күүс-уох биэрэллэр дииллэр. Өбүгэлэриҥ тылын билбэт, кинилэри ытык­таабат буоллаххына, удьуор ситимэ быстар. Оҕоҕо хаанынан, генинэн бэриллэр дьоҕура арыллыбакка хаалар, өбүгэлэрэ тыһыынчанан сылларга муспут күүстэрэ бэриллибэт, ону тэҥэ, айылҕатын кытта ситимэ сүтэр.

Киһи кимтэн төрүттээҕин, ханнык норуокка сыһыаннааҕын, туох уопсайдааҕын билбэт буоллаҕына – бу олоххо тирэҕэ суох. Кытаанах силиһэ суох мас бастакы тыалга суулларын курдук, төрөөбүт тылын билбэт киһи атын норуокка суураллар, симэлийэр. Оннугу өбүгэлэрэ баҕарбыттара буолуо дуо? Эн эбэҥ, эһэҥ туох диэх этилэрэй?

Тыл диэн – туттар үстүрү­мүөн. Тыла суох тугу да быһаар­сан сылдьыбаккын, үлэлиир, үөрэнэр, олох олорор да ыарахан буолар. Онон, тыл диэн өбүгэлэрбит биэрбит сүдү баайдара.

Икки тылы билэр буоллаххына, эн икки көтөр кынаттааххын, икки төгүл кыахтааххын. Ама, нууччалыы билбэтиҥ буоллар, эн улуу Пушкин хоһоонун ааҕыаҥ этэ дуо? Нуучча тылынан үөрэнэн, аан дойдуну арыйдаҕыҥ, билии­ни-көрүүнү сомсон ыллаҕыҥ. Сахаҥ тыла эмиэ оннук – аан бастаан аартыккын арыйбыт тирэҕиҥ, эн ким буоларгын быһаарбыт далаһаҥ буоллаҕа.

Аныгы үйэҕэ оҕо икки-үс тылы билэрэ, холкутук кэпсэтэрэ өссө үчүгэй. Соччонон кини мэйиитэ күүскэ үлэлиир, кыаҕа улаатар. Онон, эдэр төрөппүт, оҕоҥ кыаҕын, сайдар кэскилин быһыма, быстах санааны батыһыма. Оҕоҥ улаа­тан баран, ханна олоруой, ханнык тылынан кэпсэтиэй, бэйэтин оҕолорун хайдах үөрэтиэй? Атын сиргэ да баран олоруо дии саныыр буоллаххына, дойдутун кытта ситимэ быстар дуо? Сиэннэриҥ ханнык омук буолуохтарай? Саха төрүттээхтэриттэн кыбыстыахтара дуо?

Аны 20-30 сылынан бу ыччаттарбыт сахалыы кэпсэтиэхтэрэ, оҕолорун сахалыы иитиэхтэрэ дуо? Билигин саха тылын дьылҕата бэлиитикэттэн эрэ буолбакка, хас биирдии төрөппүттэн тутулуктанан турар…

“Сахалыы саҥарарга мин, аҕа эрэ, үөрэтэр кыахтаахпын”

Дьокуускай куорат аҕа баһылыга Евгений Григорьев бу кыһалҕаны биир бастакынан өйдөөн, тус бэйэтиттэн, дьиэ кэргэниттэн саҕалыырга быһаарыммыта.

— Мин бэйэбэр кытаанах быһаарыыны ылыммытым — дьиэ­бэр оҕолорбун кытта сахалыы эрэ кэпсэтиэхтээхпин. Билиҥҥи үйэҕэ оннук эрэ гыннахха, оҕолор төрөөбүт тылларын билэллэр. Ону тэҥэ, икки оҕом сахалыы тыллаах уһуйааҥҥа сылдьаллар. Биллэн турар, кинилэр интэриниэти нууччалыы да, английскайдыы да көрөллөр, бу тыллары миигинэ да суох үөрэтиэхтэрэ. Оттон сахалыы саҥарарга мин, аҕа эрэ, үөрэтэр кыахтаахпын. Ол иһин дьиэбитигэр сахалыы эрэ кэпсэтэбит диэн быраабыла киллэрбитим, — диэн Евгений Григорьев эттэ.

Ыал аҕа баһылыгын быһаарыныытын нууччалыы саҥарар кэргэнэ өйөөбүт. Ийэлэрэ бааһынай, саха-нуучча хааннаах эбит, нууччалыы эйгэлээх Хаандыгаттан төрүттээх. Оттон Евгений Николаевич төһө да Чурапчы Дириҥэр төрөөбүт буоллар, кыратыттан куоракка улааппыт киһи. Ийэтинэн Өксөкүлээх Өлөксөйү ырааҕынан уруута буолар.

Кэргэнниилэр төһө да нууччалыы кэпсэтэллэрэ ордук табыгастаах буоллар, кэнники кэмҥэ сахалыы саҥарар, кэпсэтэр буолбуттар. Онон Григорьевтар дьиэ кэргэттэрэ атыттарга холобур буолуохтарын сөп эбит.

Куорат усулуобуйатыгар, бэл, тыа сиригэр да, дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы кэпсэппэт буоллахха, оҕолор олус түргэнник нууччалыы тылга көһөн хаалаллар. Төрөппүттэр оҕоҕо бас бэринэн, нууччалыы кэпсэтэн бардылар да, оҕо төрөөбүт тылын умнар, сүтэрэр. Онон бу маассабай көстүү тохтооботоҕуна, аны 20-30 сылынан саха тыла сүтэр кутталлаах. Тылын сүтэрбит омук — норуот буолбат. Онон саха омуга аан дойдуга суох-баар буолара бу кыра кэм иһигэр ыйааһын бэскитигэр биэтэҥнии турар курдук…

2020 сыллаах биэрэпиһинэн, Саха сирин олохтооҕун: 56,3%-на саха тылынан саҥарар; 38,1%-на нууччалыы саҥарар. Оттон соторутааҕыта «Ийэ тыл» түмсүү сахалыы эйгэлээх  14 улууска ыыппыт чинчийиитинэн, оҕолор 45%-ра эрэ сахалыы саҥараллар.