Эдэрдэр – билиилэрин, эрчимнэрин, кырдьаҕастар – сүбэлэрин…

Аныгы үйэҕэ сааһыран да баран, онно-манна барбакка-кэлбэккэ, дьиэ иһигэр олорон, билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ куйаар ситиминэн дойду иһигэр-таһыгар, өрөспүүбүлүкэҕэ туох буола турарын, сайдыы саҥа суолунан түбүктээх айанын туһунан сонуннары истэ-билэ олоробут.

Ол даҕаны иһин буолуо, олохпутун барытын өрөспүүбүлүкэҕэ буолар тосту уларыйыылардаах сылларга, саҥа судаарыстыбаннаһы, аныгылыы экэниэмикэни тутууга СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев ыыппыт реформаторскай үлэтигэр кыттыспыт, көмө буолбут кырдьаҕас бэтэрээннэр аныгы эдэр салайааччылар билиҥҥи кэмҥэ ситиһиилэриттэн долгуйа үөрэбит, итэҕэстэрин, туруоруммут соруктарын сиппэтэх-хоппотох түгэннэрин иһиттэхпитинэ сонньуйабыт. Онон төһө даҕаны дьыалаттан тэйиччи олордорбут, билиҥҥи көлүөнэ салайааччылары кытары тэҥҥэ кэриэтэ олох улары­йыытын кыттааччыларын курдук сананабыт. Дьалхааннаах 90-с сылларга саҥа Саха сирин тутуутун иилээбит-саҕалаабыт, Саха норуотун чулуу уола М.Е. Николаев хамаандатын иһигэр үлэлээбит бэтэрээннэр өрөспүүбүлүкэ саҥа суолунан сайдыытыгар туох-баар күүспүтүн биэрбиппит.

МИНИИСТИРИ КЫТТА…

Соторутааҕыта өрөспүү­бүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Артем Алексан­дрович Александров тус бэйэтин ыҥырыытынан үлэлиир кэбиниэ­тигэр тиийэн ирэ-хоро кэпсэттим. Миниистир дуоһунаһыгар киирэригэр Артем Алек­сандровичка өрөс­пүү­бүлүкэ Ил Дархана А.С. Ни­колаев тыа сирин сайдыытыгар аналлаах дьаһаллары санаппыт. Ордук “Тыа хаһаа­йыстыбатын стратегическай хайысхаларын са­­йыннарыы” туһунан 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр тахсыбыт ыйаах туолуута эн үлэҥ сүрүн туһаайыыта буолуохтаах диэн сорук туруорбут. Саҥа миниис­тир ол дьаһаллары үчүгэйдик ырытан тыа сирин сайыннарыы сүрүн соруктарын быһаарыынан үлэтин саҕалаабыт.
Бу сотору кэминэн олохтоох табаары уонна өҥөнү оҥорууну сайыннарыыга Ил Дархан Ыйааҕа тахсара күүтүллэр. Ити эппит хайысхаларым тыа сирин олохтоохторун дохуоттара үрдээһинин, нэһилиэнньэ ортотугар дьадайыыны суох оҥорууну хааччыйыаҕа диэн кэпсэтиибитин салҕаата. Онтон Артем Александрович чопчу холобурдары аҕалла: тыа сирин улуустарыгар 350-тэн тахса тыһыынча киһи олороруттан 62 тыһыынча эрэ киһи тыа хаһаа­йыстыбатынан дьарык­танар эбит. Ити 62 тыһыынча киһиттэн табаарынай бородууксуйаны оҥорууга 7 тыһыынча киһи эрэ үлэлиирин, онтон 3300 эрэ киһи пиэрмэр­диирин, бааһынай хаһаайыстыбалаа­ҕын холобурдаата. Ол эбэтэр, тыа сиригэр дьиҥнээх төрүт тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы туругун үчүгэй диир табыллыбат, мөлтөх диэххэ сөп.
Ол иһин сүөһүбүт ахсаана эбиллибэт, төттөрүтүн аҕы­йыы турар. Холобура, ынах сүөһү ахсаана 2020 сыллаахха
180 190 эбит буоллаҕына, 2022 сыл түмүгүнэн 170 400 диэри түстэ. Ыанар ынах ахсаана 2020 сылга 72 102 эбит буоллаҕына, ааспыт сылга 71 627 буол­ла. Ол түмүгэр нэһилиэнньэни олох­тоох тыа хаһаайыс­тыбатын бородууксуйатынан хааччыйыы улааппат, биир кэмҥэ турар. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин этинэн 27%, үүтүнэн – 55%, сымыытынан – 65%, хортуоппуйунан – 60%, оҕуруот аһынан 36% хааччы­йан олоробут. Туттарыллар үүт лиитирэтин сыаната ынах сүөһү төбөтүгэр төлөбүр, биллэн турар, тыа сирин дьонун сүөһү иитиитигэр тардыстыытын күүһүрдэр. Манна миэстэтиттэн киирэр араас этиилэри Экэниэмикэ министиэристибэтэ кытары ырытан үөрэ­тиэхпит. Итиннэ бүтэһиктээхтик быһаарыыны өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салайар уорганнара ылаллар.

ИТИНТЭН СИЭТТЭРЭН, СҮБЭ КУРДУК МАННЫК ЭТИИЛЭЭХПИН

1. Саҥа үйэҕэ, үлэни-хамнаһы, олоҕу-дьаһаҕы саҥалыы тэринэргэ киирбиппит 30 сыл буолла эрээри, бас билии туһунан өйдөбүл, бас билии­лээх буолууга дьулуһуу тыа сиригэр өссө даҕаны мөлтөх. Бас билэр сирдээх-уоттаах, сүөһүлээх-сылгылаах, табалаах, хотонноох, араас оҥорон таһаа­рыыны тэрийэргэ тутуу­лаах буоларга дьон дьулуһарыгар интэриэһи үөскэтэр наада. Тыа сиригэр аахсыйа, паай, облигация, дивиденд өйдөбүлүн иҥэриэххэ, тэрийиэххэ наада. Ырыынак ити өйдөбүллэрэ суох үөскээбэт. Мэлдьэх буол­батах, үгүс сирдэргэ хаһаайын­нааһын көрүҥнэрэ аатыгар эрэ баар түбэлтэтэ элбэх. Миэстэтигэр хаһаайыннаа­һын араас көрүҥнэрэ дьиҥ интэ­риэһи үөскэтэр курдук дьиҥнээхтик үлэлииллэрэ наада. Кэпэрээссийэ, ТХПК, пиирмэ хас биирдии чилиэннэригэр аахсыйа, ирээт баар буолуохтаах, киирэр барыс­тан дивиденд үллэһиллиэхтээх. Ол барыта мунньаҕынан, сөбүлэһиинэн быһаарыллыахтаах. Оччоҕуна эрэ кини бас билии хаһаайына буоларын өйдүөҕэ. Баайыгар, ирээтигэр докумуоннаах буолуохтаах. Онтун син биир харчы курдук харыстаан, элбэтэргэ кыһаллыахтаах. Ол буолар – аныгы үйэ тыатын сирин олохтооҕо диэн. Манна улуус­тар, нэһилиэк­тэр салалталара, экэнэмиис­тэр, улуус бэчээтэ кыһаллан анал өйдөтөр үлэни ыытыахтаахтар.
2. Билигин тыа сиригэр хаһаайыннааһын аныгы, бөдөҥ көрүҥнэрин тэри­йэргэ тоҕоостоох кэм кэллэ. Агрофирмалары, агрохолдиннары Арассыыйа киин эрэги­йиэннэрин тэрийтэлээн, кыахтаах бырамыысыланнай тэрилтэлэри инвестор быһыытынан туһанар буоллулар. Холобура, биһиэхэ бөдөҥ сир баайын хостуур бырамыысыланнай тэрилтэлэр социальнай эппиэ­тинэстэрин олохтоох сокуонунан үрдэтэн, тыа сирин са­­йыннарыыга үбүнэн-харчынан (инвестиция) көмөлөһөллөрүн ситиһиэххэ.
3. Бас билии уонна сиргэ сыһыан министиэристибэтинэн тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сирдэргэ мониторинг (бэрэбиэркэлээһин) оҥорор кэм кэллэ. Дьон этэринэн, туһаныллыбакка сытар сир, сокуоннайа суох туһаныллар сир кээмэйэ элбээтэ. Онон сибээстээн, дьарыктаах буолар баҕалаах дьоҥҥо сир тиксибэт түбэлтэтэ тахса турар. Хас нэһилиэк аайы сир учуотун, хайдах туһанылларын анаа­лыстаан көрүөххэ. Сири – сүрүн баайбытын хайдах туһанарбытын чуолкайдык билиэх­хэ, сокуону тутуһуохха: сири атын сыалга туһанар эбэтэр 3 сыл туһаныллыбатах буоллаҕына, сир олохтоох салалтаҕа төннөрүллүөхтээх. Ол суотугар анал пуонда тэриллиэхтээх уонна үлэлииргэ, нэһилиэккэ олохсуйарга баҕалаах дьоҥҥо түнэтиллиэхтээх.
Тыа сирин сайыннарыы сүрүн боппуруоһунан, биллэн турар, үбүлээһин наада буолар. Ити өрдөөҕүттэн турар боппуруос даҕаны баччааҥҥа диэри оннуттан сыҕарыйбат. Быйылгы үбүлээһин (2024 сылга) Ил Дархан А.С. Николаев этиитинэн 500 мөл. солк. эбиллибитин үрдүнэн 15.8 млрд солкуобай көрүлүннэ, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн уопсай ороскуотун 4,27 % эрэ.
Бэрэсидьиэн В.В. Путин интервьютуттан истэн, аан дойду балаһыанньата сытыырхайбытынан уонна Арҕаа Европа дойдулара Арассыыйаны утары тииһигирбиттэринэн сибээстээн, дойду экэнэмиичэскэй сайдыытыгар уустугуруу тахсарын билэн олоробут. Онон чугастааҕы сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга бүддьүөт орос­куотун эмискэ улаатыннарыы кыаллыбата буолуо. Ити уустук боппуруос норуот хаһаайыстыбатын салааларын үбүлээһин стратегическай былааннарын хаттаан көрүүнү, уларыйыыны ирдиир. Ол эрээри, нэһилиэнньэ араас араҥатын тэҥҥэ са­­йыннарар туһуттан бүддьүөтү оҥоруу уонна тыырыы бэлиитикэтин сыыйа уларытыы, тыа сирин сайдыытын өрө тардар наада буолла. Оччоҕуна тыа сиригэр нэһилиэнньэ үлэлээх уонна дохуоттаах буолуута, тыа нэһилиэктэригэр олохсуйуута тупсуо этэ.
Хоту сытар сири-­уоту үбүлээһиҥҥэ Сэбиэскэй Сойуус саҕана улахан дотация көрүллэрэ. 1 солкуобай оҥоһуллубут бородууксу­йаҕа 4,5 солк. өйөбүл ылар этибит. Тиэхиньикэни, оборудованиены, эбии аһылыгы Саха сиригэр аҕалыы босхо буолара. Оттон 2023 с. тыа сирин кэлимник сайыннарыы бырагырааматын Федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһин кээмэйэ баара эрэ 657,5 мөл. солк. буолла.
РФ Арктикаҕа министиэ­ристибэтэ туруорсан Быра­быыталыстыба хамыы­һыйатын Москваттан тэриттэрэн, миэс­тэтигэр Саха сирин тыйыс усулуобуйата тыа сирин сайыннарыыга төһө эбии үп ирдэнэрин быһаартарыахха, онон федеральнай бүддьүөт тыа сирин кэлим бырагырааматын федеральнай бүддьүөттэн кэлэр өлүүтүн улаатыннарар наада буолла.
4. Арктиканы сайыннарыы кэлим бырагыраамата оҥоһулларынан сибээстээн, хоту улуус­тарга таба иитии­тин салгыы сайыннарарга, түүлээҕи бултааһыҥҥа, кыылы иитэр пиэрмэлэри (хара саһыл, киис) тэрийиигэ, балыктаа­һыны күүскэ сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамалары оҥорон олоххо киллэриэххэ. Таба этин, балыгы, түүлээҕи миэстэтигэр астаа­һын-таҥастааһын, хамаҕатык атыыланар бородууксуйаны оҥорон таһаарар кыаллыан сөп. Итиннэ 1987 сыллаахха тэриллибит “Агрокомбинат “Север” үлэтин холобура көрдөрөрүнэн, билиҥҥи усулуо­буйаҕа Арктика зонатын улуустарын барытын хабан бөдөҥ агрохолдины тэри­йэн үлэлэтэр ордук көдьүүстээх буолуо этэ.

Климент ИВАНОВ,
СӨ Бочуоттаах олохтооҕо.