Эдьигээн минньигэс апельсиннара

Устуоруйаны интэриэһиргиир дьон улуус киинэ – Эдьигээн  Дьокуускайы кытта биир  сылга төрүттэммит сэлиэнньэ буоларын өйдүөхтэрэ. Хотугу улууска үүнээйини олордуу бэрт уустук, оннооҕор сүөһү иитиитэ уустук – сөптөөх от аҕыйах сиргэ бэрт кэмчитик үүнэр. Оҕуруот аһын олордуу улаханнык сайдыбатаҕа өйдөнөр. Оттон мин Эдьигээҥҥэ үүммүт апельсины сиэн турардаахпын диэтэхпинэ, итэҕэйиэххит дуу?

Эдьигээҥҥэ джунгли

Саха сиригэр олунньуга үгэс буолбут Бырабыыталыстыба отчуоттара саҕаламмыттара. Эдьигээҥҥэ тиийбит дэлэ­гээссийэни сөмөлүөттэн түһээтин кытта пуорт чугаһынан баар социальнай эбийиэктэри көрдөрө илдьибиттэрэ. Олортон биирдэстэринэн “Звездочка” уһуйаан этэ. Киирээт даҕаны, дьиэ иһэ дьикти үчүгэй сытынан дыргыйарын бэлиэтээбитим. Бэрт былыргы тутуулаах дьиэ да буол­лар, уһуйаан киэҥ, сы­­лаас этэ. Хос аайы күөх үүнээйи элбэҕэ харахха быраҕыллара, оттон икки хос олох даҕаны соҕуруу дойду силигилии үүммүт саадыгар майгынныыр. Сибэкки, талах эрэ буолбакка, бэрт улахан мастар эмиэ силигилии көҕөрөн тураллара бэрт маанытык көстөрө. Арай өйдөөн көрбүтүм, биир маска хас даҕаны бөдөҥ, төкүнүк астар ыйанан тураллар. Бастаан “киэргэл буоллаҕа дуу” дии санаабытым, ону уһуйаан сэбиэ­диссэйэ Татьяна Романовна: “Суох, дьиҥнээх апельсиннар, атын хоско лимоннар үүнэн тураллар”, – диэн соһутта. “Манна үүммүт апельсиннар дуо?” – диэн акаары соҕус­тук ыйытааччы буоллум… Отчуоттуур дэлэгээссийэ бэрт түргэнник кэрийэн, кыһалҕалаах боппуруостары туоһула­һаат, атын аадырыска ыксаабыта, мин буоллаҕына, сэбиэдиссэйи кытта “кэнники кэлэн сиһилии ыйыталаһыам этэ” диэн көрсөргө болдьоспутум.

20 сыл үүммүт мас

Татьяна Спиридонова “Звез­дочкаҕа” 8 сыл анараа өт­түгэр баспытааталынан үлэлии кэлбит. Ол кэмҥэ уһуйаан сэбиэдиссэйэ Любовь Александровна Камышан эбит. Лимон уонна апельсин мастарын олордууну кини саҕалаабыт буолуохтаах диир Татьяна Романовна:

– 20-чэ сыл анараа өттүгэр олордуллубуттара диэн кэп­сииллэрэ. 2006 сылга маҥнайгы ас биэрбит маһынан лимон буолбут. Уһуйааҥҥа бас­таан кэлэн баран маска лимоннар ыйанан туралларын көрөн, саҥа аллайыахпар диэри соһуйбутум. Апельсиннары кэлбитим кэннэ ылбыппыт. 2015 сыллаахха “Арктика цитрустара” диэн оҕолору экологияҕа үөрэтэр бырайыакпытын саҕалаабыппыт, онтон ыла араас эспэримиэннэри ыытабыт, оҕолору кытта мастарбытын араастаан уоҕурдабыт, куоппастыыбыт. Бу бырайыакпытынан оро­йуон, өрөспүүбүлүкэ таһым­наах араас күрэхтэргэ кыттабыт, хаста даҕаны кыайыылаах тахсыбыппыт.

Куоппастааһын ньыматын интэриниэт нөҥүө ааҕан билбиттэр, ол эрэн, сөптөөх ньыманы була иликтэр үһү. Соҕуруу айылҕаҕа үүнүөхтээх мас хоту сиргэ дьиэ иһигэр үүнэн, дьыл кэмин “умнан кэбиспит”, таптаабытынан сибэккилэнэр эбит.

– Мастарбыт астарын сыл аайы биэрбэттэр. Сибэккилиир эрээри, сорох сылларга отоно суох. Дьиҥэр, айылҕаҕа кинилэри араас көтөр үөн куоппастыыр буоллаҕа, оттон манна атыылаһан ылбыт “цитрусовая завязь” диэн бакыаттаммыт куоппаһынан баайабыт. Киһи соһуйар түгэнэ баар – сырыы аайы туспа амтан­наах, көрүҥнээх аһы ылабыт. Бу иннинэ “апельсиммыт” иһэ грейпфрут курдук кытархай өҥнөөх этэ, лимон курдук аһыы амтаннаах этэ. Ол иннинэ минньигэс амтан­наах баара. Бу үүнэн турар отону билигин амтаһыйан көрөбүт дуо?

Арктика минньигэс апельсина

Маска биэс апельсин үүнэн турарыттан биирин ылбыппыт. Бастаан кэмчиэрийэн “кэбис, ол мин кэлбитим эрэ туһугар быһымаҥ” диэн көрбүтүм эрээри, дьонум “амтаһыйар сылтах күүтэ сылдьыбыппыт” диэбиттэригэр, аккаастамматаҕым. Добуочча халыҥ эрээри, сымнаҕас хахтаах, иһэ биллэр-биллибэт саһархай отону быспыппыт. Сэрэхэчийэ соҕус бастакынан айах диэки атаардым… мип-минньигэс! Хойуу саахар амтаннаах, кыратык лимонҥа майгынныыр. Астык! Кырдьык, дьикти эбит, биир сыл “грейпфрут” биэрэр, аныгыс сылыгар лимон амтаннаах “апельсинынан” күндүлүүр мас.

Татьяна Романовна куоппастыыр ньымаларын “уорбалыыр”:

— Сырыы аайы араас “завязь” көрүҥүн туттабыт быһыылаах. Бу көннөрү “цитрусовая завязь” диэн ааттаах бакыаты туһаммыппыт, “цитрус” диэн өйдөбүлгэ лимон, мандарин, апельсин уонна да атын уонунан көрүҥ киирэр буоллаҕа дии. Онон аныгыс сырыыга чопчу “апельсиновая завязь” диэн куоппаһы көрдөөн көрдүөҕүм.

Уһуйааҥҥа оҕолор икки сезон эрэ сылдьар буоланнар, үүнээйи сибэккилэ­ниэҕиттэн ас биэрэригэр диэри кэтээһиҥҥэ кытыннараары, Татьяна Спиридонова былырыын сибэккитэ тылларыттан кэтиир үлэни ыыппыт. 2022 сыл кулун тутарын бүтүүтэ сибэккилэнэн баран апельсиннара  балаҕан ыйын ортото саһарчы буспут. Онон кэлэр бөлөҕү кытта үлэҕэ барыл­лаан үүнээйи толору тыллыытын кэтэтэр былааннаах.

Экология үөрэҕэ

“Звездочка” оҕолоро соҕурууҥҥу дьикти үүнээйи таһынан, судургу оҕуруот аһын үүннэриигэ эмиэ кытталлар. “Судургу” диэн арыый сыыһа эттим быһыылаах – ынах мэччийэригэр от булар уустук дойдутугар бу эмиэ бэрт уустук дьарык буоллаҕа. Укроп, петрушка, моркуоп, редис курдук үүнээйилэри оҕолор бэ­­йэлэрэ олордоллоро экология үөрэҕин ылыналларыгар илэ холобур буолар.

– Уһуйаан дьикти саадын төрүттээбит Любовь Александровна 2019 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсыбыт. Билигин Новосибирскай куоракка олорор.

Аҕыйах сыллааҕыта киниэхэ тиийэ сылдьыбытым, онно сэминээр ­буолбута. Үөрэ-көтө көрсүбүппүт, төрүттээбит дьарыга быраҕыллыбатаҕын истэн олус астыммыта. Билигин даҕаны куруутун сибээстэһэбит, мөлтөх да буоллар, син интэриниэт баар буоллаҕа. Эдьигээн сиригэр киһи сиир минньигэс апельсиннара өссө үүнэ туруохтара! – диир Татьяна Романовна.

Хаартыскалар Татьяна Спиридонова архыыбыттан уонна ааптар түһэриилэрэ.