Эдуард Соколов-Тулусхан төрөөбүтэ 80 сылыгар — ырыа-хоһоон түһүлгэтэ

Сунтаар улууһун култууратын уонна айылгытын салалтата, Сунтаар бибилэтиэкэлэрин кииннэммит ситимэ сыл аайы тэрийэн ыытар «Сунтаар миигин ыҥырар» ырыа-хоһоон түһүлгэтэ быйыл Саха сирин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Эдуард Дмитриевич Соколов-Тулусхан төрөөбүтэ 80 сылыгар ананна.

Суруйааччы, эколог, спортсмен, С.А.Зверев-Кыыл Уолун холбоһуктаах түмэлин төрүттээччи, «Ньургуһун» литература түмсүүтүн салайбыт Эдуард Соколов төрөөбүт күнүгэр, от ыйын 3 күнүгэр кини төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэр Маар Күөлгэ ыытыллар ыһыахха уонна киниэхэ анаммыт тэрээһиннэргэ Дьокуускайтан ыҥырыллан тиийдибит. Ыалдьыттар ортолоругар СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ: «Күрүлгэн» сурунаал эрэдээктэрэ Афанасий Гуринов-Арчылан, Михаил Санников-Уол Сарсын, «Киин куорат» хаһыат эрэдээктэрин солбуйааччы Айыына Ксенофонтова, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, прозаик Иван Осипов-Уйбаан Ойуур бааллар. Ону сэргэ Эдуард Соколов дьиэ кэргэнэ, аймахтара түмүллэн кэлэн тэрээһини истиҥ-иһирэх тыыннаатылар.Айылҕа силигилээн ситэн, күөҕүнэн симэнэн турар кэмигэр улуус кииниттэн массыыналар субуруһан айаннаатылар. Уһун Күөл диэкинэн ааһан иһэн саха норуодунай суруйааччыта Леонид Поповка аналлаах улахан тэрээһиҥҥэ сылдьыбыппытын истиҥник ахтан-санаан аастыбыт. Аны билигин айан аартыга биһигини Эдуард Соколов төрүт дойдутугар аҕалла.

Тэрээһин кыттыылаахтарын Эдуард Соколов аатынан ааҕар балаҕаҥҥа «Эдуард Соколов-Тулусхан чаҕылхай олоҕо» быыстапканы көрөргө ыҥырдылар. Сунтаардааҕы киин бибилэтиэкэ сүрүн библиограба Лидия Чирикова суруйааччы олоҕун, айар үлэтин билиһиннэрдэ. Кииннэммит бибилэтиэкэ, Сергей Зверев аатынан түмэл, архыып үлэһиттэрэ, мэлдьи да буоларын курдук, киэҥ ис хоһоонноох быыстапканы бэлэмнээбиттэр. Манна Тулусхан кинигэлэрэ, кини айар үлэтигэр анаммыт суруйуулар, архыып матырыйааллара, Сергей Зверев аатынан түмэлгэ хараллар экспонаттар уо.д.а. ууруллубуттар. Биир «булумньунан» «Саха» НКиХ архыыбын пуондатыгар хараллан сытар суруйааччы Венера Петрова-Венера Тулусханы кытары кэпсэтиитэ буолла. Эдуард Соколов кытары  бу сэдэх интервьюну  Кэмпэндээйи бибилэтиэкэрэ Татьяна Местникова сыыппараҕа көһөрөн,   инникитин Сунтаардааҕы киин бибилэтиэкэ Ютуб-ханаалынан киэҥ араҥаҕа тарҕаныахтааҕын туһунан эттилэр. Түмэл үлэһитэ Василий Слепцов Эдуард Соколов Кыыл Уолун холбоһуктаах түмэлин төрүттээһин, ол кэмнэртэн хараллыбыт сэдэх экспонаттар устуоруйаларын билиһиннэрдэ.

Салгыы модельнай бибилэтиэкэ дьиэтигэр, онтон суруйааччы төрүттэрин өтөҕөр Сылгы хаһаатыгар өйдөбүнньүк бэлиэ туруоруллуутугар кытынныбыт.

Маар Күөл нэһилиэгин баһылыга Сергей Саввинов инникитин манна кыра балаҕан тутуохтарын былаанныылларын туһунан иһитиннэрдэ.

«Бэс анныгар» ыһыахтыы

Нэһилиэк олохтоохторо, ыһыах ыалдьыттара, аймах билэ дьон Бэс анна диэн ыһыахтыыр сиргэ муһуннулар. Кинилэри түһүлгэҕэ киирэр ааҥҥа ыһыаҕынан эҕэрдэлии үөрэ-көтө көрүстүлэр.

Үрдүк Айыыларга үҥэн-сүктэн алгыс ылар, иҥэринэр сиэри-туому алгысчыт Семен Саввинов аал уоту оттон, алаадьылаах кымыһынан айах тутан айыылартан көрдөһөн оҥордо. Улуус баһылыгын социальнай бэлиитикэҕэ солбуйааччы Гаврил Еремеев, Маар Күөл нэһилиэгин баһылыга Сергей Саввинов, улуус култууратын уонна айылгытын салалтатын салайааччы Саргылаана Омукова ытык ыһыаҕынан эҕэрдэлээн туран, уһулуччу ситиһиилээх дьоҥҥо, нэһилиэк кырдьаҕастарыгар наҕараадалары туттардылар.

Ону сэргэ Сунтаардар киэн туттар суруйааччы кыргыттара Саргылаана Спиридонова-Кэрэмэс кийиитигэр, Наталья Михалева-Сайаҕа үрүҥ көмүстэн кутуллубут  Тулусхан аатынан Маар Күөл нэһилиэгин «Мохсоҕол» анал бэлиэтэ  туттарылларын туһунан дьоһун сонуну ыһыах  дьоно ытыс тыаһынан уруйдаатылар.

Ыһыах түһүлгэтигэр оһуокай, сахалыы таҥаска, оскуола оҕолоругар «Сайыына Куо», «Муос оноҕос» күүстээхтэр күрэхтэрэ ыытыллан, бииртэн биир тэрээһин салҕанан барда. Сунтаар улууһун биир чаҕылхай, киэн туттар киһитэ Эдуард Дмитриевич Соколов-Тулусхан аатын үйэтитэр үбүлүөйдээх ыһыах түһүлгэтэ төрөөбүт түөлбэтигэр дьон бары астынарын, дуоһуйарын курдук ыытылынна.
Биир Далбар хотун мэҥэ халлаан диэки хайыһан «Айылҕаҕа махтал» диэн саҥа таһаарбытын истибит дьон бары да ыһыах ыһыллыбыт маанылаах сиригэр-уотугар, аар айылҕаҕа, тэрийээччилэргэ махтана санаатыбыт.
Киэһэ кулууп дьиэтигэр Нина Потапова, Фрументий Сафронов уонна Анита, Дуолан Трофимовтар «Икки көлүөнэ» диэн кэнсиэрдэрэ дьоро күнү ситэрэн-хоторон биэрдэ.

Кэтэхтэн күрэс кыайыылааҕа -– Марианна Васильева-Умтичаана

Сунтаар улууһун култууратын уонна айылгытын салалтата «Ньургуһун» литературнай түмсүүгэ сыл аайы аныыр Граныгар кэтэхтэн күрэс биллэриллибитэ. Барыта 12 айымньы киирбит. Дьүүллүүр сүбэ быһарыытынан,   Марианна Васильева-Умтичаанаҕа  (Кириэстээх с.)    кыайыылаах үрдүк  аатын иҥэрдилэр уонна Сунтаар улууһун култууратын уонна айылгытын салалтатын аатыттан «ОФСЕТ» типографияҕа кинигэтин бэчээттэтэригэр   50.000 солкуобай суумалаах Туоһу  суругу Саргылаана Омукова туттарда.

Анабыл хоһоон кыайыылааҕа -– Клара Тихонова

Маар күөллэр быйылгы ыһыахтара  биир дойдулаахтарыгар, суруйааччы Тулусхаҥҥа анаммыт буолан, элбэх тэрээһин кини айар үлэтигэр туһуланна.
Саха норуодунай бэйиэтэ Леонид Попов аатынан «Сунтаар миигин ыҥырар” ырыа-хоһоон улуустааҕы VIII түһүлгэтин чэрчитинэн “Олоҕу, дьолу тапталы хоһуйбута” Эдуард Соколовка анабыл хоһоон күрэҕэ ыытылынна. Кылаан кыайыылааҕынан  Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, норуот үөрэҕириитин туйгуна Клара Тихонова (Тойбохой) ааттанан, Эдуард Соколов-Тулусхан оҕолоро туруорбут анал бириистэрин — 25000 солкуобай харчынан бириэмийэни тутта.

Барыта 20 ааптар бэйэтэ айбыт хоһоонун дорҕоонноохтук ааҕан иһитиннэрдэ.

Түмүккэ Биһирэбил бириискэ  Светлана Самсонова-Сиибиктэ (Кэбээйи), Елена Антонова-Күн сиккиэрэ (Аллыҥа),  Тускулаана Горохова-Кобельянова (Сунтаар) тигистилэр.

1 үрдэлгэ   Лилия Сергеева (Аллыҥа,10000 солк.),  2 үрдэлгэ  Николай Егоров-Аҕырытта (Күндэйэ, 7000 солк.),  3-с үрдэлгэ  Зинаида Васильева-Сыралы (Кутана, 5000 солк) тахсан, харчынан наҕараадаланнылар.

«Кэмчи кэрчиктэр» кыайыылааҕа -– Михаил Санников-Уол Сарсын

Үгүстэр билэллэрин курдук, Үөһээ Бүлүү улууһун Нам сэлиэнньэтигэр ыытыллар «Тобуруокап көмүс күһүнүгэр» түөрт устуруокалаах хоһоону хоһуйууга бэрт эрийсиилээх күрэхтэһии буолааччы. Онтон сунтаардар итиниэхэ маарыннаах куонкуруһу «Кэмчи кэрчиктэр» диэн ааттаан, «Дьылҕа» диэн тиэмэҕэ хоһоонунан хоһуйдулар. Кыайыылааҕынан Дьокуускайтан кэлбит ыалдьыт Михаил Санников-Уол Сарсын ааттанна.

Бу күрэстэр кыттыылаахтарын айымньылара «Сунтаар миигин ыҥырар-2024» хомуурунньукка киллэриллиэхтэрэ.

Анабыл хоһооннор уонна кэмчи кэрчиктэр күрэстэрин дьүүллүүр сүбэтигэр Сунтаар улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ульяна Попова, суруйааччылар Афанасий Гуринов-Арчылан уонна Надежда Егорова-Намылы үлэлээтилэр.

Кинигэлэр кэчигэрэстилэр

Эдуард Дмитриевич Соколов-Тулусхан төрөөбүтэ 80 сылыгар икки кинигэ күн сирин көрөн сүрэхтэннэ. Бастакы кинигэ – Эдуард Дмитриевич биобиблиографическай ыйынньыга.
Ыйынньыкка Тулусхаҥҥа сыһыаннаах бэчээккэ тахсыбыт ыстатыйалар толору киирбиттэр. Ыйынньыгы Л.А. Попов аатынан Сунтаар киин бибилэтиэкэтин библиографтара Раиса Павлова уонна Лидия Чирикова хомуйан оҥорбуттар.
Онтон «Кустук араас өҥүнэн» диэн хомуурунньугу Леонид Попов аатынан Сунтаар киин бибилэтиэкэтин методическай-информационнай салаатын үлэһиттэрэ Саргылана Спиридонова, Алена Портнягина, Ньургуяна Данилова кинигэ оҥорон бэчээккэ таһаарбыттар. Бу кинигэни илиитигэр ылбыт ааҕааччы кыттааччылар төрөөбүт айылҕаларын кэрэтин хоһуйбуттарын, айылҕа харыстабылыгар тус санааларын, анаарыыларын билсэр.

Кинигэ тахсыбыт үөрүүлээх түгэнинэн ааптардары Гаврил Еремеев, Саргылаана Омукова, Сунтаар улууһун Кииннэммит бибилэтиэкэлэрин ситимин салайааччы Изабелла Жиркова уонна Клара Тихонова, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, экэниэмикэ наукатын хандьытаата Михаил Санников-Уол Сарсын бэйэлэрин ырыаларынан эҕэрдэлээтилэр.

Эдуард Соколов-Тулусхан олоҕун, үлэтин сүрүн кэрчиктэрэ:

1944 сыл от ыйын 3 күнүгэр Сунтаар улууһун Маар Күөл нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
1962 с. Тойбохой орто оскуолатын бүтэрбитэ.
1969 с. «Ильич уоттара» хаһыакка В.Ананьев туһунан «Тирии перчатка албан аата» бастакы ыстатыйата бэчээттэммитэ.
1974 с. -– «Саха сирин литератора» оройуоннааҕы литературнай түмсүү чилиэнэ.
1975 с. «Хотугу сулус» сурунаалга «Боксер» диэн бастакы кэпсээнэ бэчээттэммитэ.
1977 с. -– «Ньургуһун» литературнай түмсүү бэрэссэдээтэлэ.
1980 с. «Арахсыспат аргыстарым» диэн бастакы кинигэтэ бэчээттэммитэ.
1980 с. Саха сирин эдэр суруйааччыларын сүбэ мунньахтарыгар кыттыбыта.
1983 с. -– С.А.Зверев-Кыыл Уола аатынан норуот айымньытын музейын төрүттээччи, бастакы дириэктэр.
1985 с. «Дьол» кинигэтэ бэчээттэммитэ.
1986 с. -– Сунтаар оройуонун Айылҕа харыстабылын сэбиэтин президиумун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.
1987 с. «Кэпсиэхпин баҕарабын» кинигэтэ бэчээттэммитэ.
1987 с. — Саха сирин эдэр суруйааччыларын ХII сүбэ мунньаҕын кыттыылааҕа.

1988 с. -– Саха сирин суруйааччыларын ХI сийиэһин кыттыылааҕа.
1988 с. Ньурбатааҕы судаарыстыбаннай тыйаатыр «Дракон айаннаан испитэ» кэмиэдьийэтин туруорбута.
1990 с. -– «Бүлүү» экология уопсастыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ.
1990 с. – «Ийэ сир» түмсүү салайааччыта.
1991 с. -– ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.
1992 с. «Хампа» диэн бастакы кинигэтэ бэчээттэммитэ.
1994 с. «Буруйдаах» кинигэтэ бэчээттэммитэ.
1994 с. «Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕо» аат иҥэриллибитэ.
1995-1996 сс. -– «Саха сирэ» хаһыат, Сунтаар, Ньурба хаһыаттарын оройуоннааҕы анал кэрэспэдьиэннэрэ.
1995 с. -– Арассыыйа, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.
1996 с. атырдьах ыйын 4 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ.
1998 с. «Хампа» иккис кинигэтэ бэчээттэммитэ.
2004 с. «Чыпчылыйыах түгэннэр» кинигэтэ бэчээттэммитэ.
2012 с. -– Сунтаар сэлиэнньэтин уулуссатыгар Эдуард Соколов аата иҥэриллибитэ.