Егор Молотков – саха бастакы бөлүһүөгэ

Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй саха сайдыытын түстээбит “Саха интеллигенциятыгар суруга” бүгүҥҥү күҥҥэ диэри ким өҥөтүнэн тиийэн кэлбитэ буолуой?

Өксөкүлээх Өлөксөй 1912 сыллаахха “Саха интеллигенциятыгар сурук” айымньытын суруйан баран, бэйэтин буочарынан саҥа лиискэ устан, 5 суругу оччотооҕу саха чулуу дьонугар, үөрэхтээхтэригэр аахтара ыыппытын туһунан Реас Кулаковскай ахтыытыгар суруйан турар. Былдьаһыктаах, сойуолаһыылаах сылларга биир эрэ сурук ордон хаалбыт. Бу биир суругу кини саха бастакы бөлүһүөгэр, Сунтаар улууһугар олорбут Егор Молотковка ыыппыта.

Бөлүһүөк, кулуба, судьуйа, өрөпкүөм

Дьэ, 19–20‑с үйэлэргэ олорон, оччотооҕу олох үөһүгэр сылдьыбыт, чулуу дьонун кытта билсибит-алтыспыт киһи, саха бастакы бөлүһүөгэ Егор Михайлович Молотков 1855 сыллаахха Ньүүйэ улууһун Таатакаан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини кэлии сыылынайга үөрэнэн, ааҕар-суруйар буолбут. Кэлин бэйэтэ дьарыктанан, нуучча уус-уран литэрэтиирэтин, философияны, физиканы, химияны, биологияны умсугуйан үөрэппит. Кинигэлэри соҕурууттан сурутан ылара үһү.

Улаатан баран, Сунтаар улууһун 2‑с Дьаархан нэһилиэгэр ыстаарыста Алексей Попов ыҥырыытынан кэлэн, суруксутунан үлэлээбит. Эмис Уйбаан кыыһын Балбаараны ойох ылбыт. Бастакы кэргэнэ оҕолонор кыаҕа суоҕун иһин, арахсан баран, Балбаара балтын, Ксения Никифоровна Павлованы кытта холбоһон, 5 оҕону төрөппүттэр. Бу оҕолоро сэлликтэн өлбүттэрэ, кыра кыыстара Сөдүөччүйэ эрэ тыыннаах хаалан, Чуона киһитэ Хамыйах Түмэппий уола Уйбааҥҥа 1912 сыллаахха ойох тахсыбыт. Сөдүөччүйэ Чуонаҕа олорон, 1931 с. өлбүтэ. Билигин Е. Молотков сүүстэн тахса сиэннэрэ, хос, хос-хос сиэннэрэ элбэх улууска олороллор.

Кини 13 сыл устата туруулаһан, Бүлүү уокуругун, Саха уобалаһын, Иркутскай күбүөрүнэтин араас тэрилтэлэригэр, Сенакка тиийэ элбэх көрдөһүүлэри, хадатаайыстыбалары суруйан, 1908 сыллаахха 2‑с Дьаархан нэһилиэгиттэн Арыылаах нэһилиэгэ арахсарын ситиспитэ.

1891 с. үс сыл 2‑с Дьаархан нэһилиэгин ыстаарыстатынан, 1907–1913 сс. Хочо улууһун кулубатынан, мировой судьуйатынан, былаас уларыйбытын кэннэ, Арыылаах нэһилиэгин ревкомун бэрэссэдээтэлинэн, Хочо буолаһын норуодунай судьуйатынан үлэлээбитэ.

Е. М. Молотков кэргэнэ өлбүтүн кэннэ, Дьампаҕа (Куокуну нэһилиэгэ) олорон, 1926 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр “испанканан” ыалдьан өлбүт. Кини үйэтин тухары муспут баай бибилэтиэкэтэ, архыыба ыһыллан-тоҕуллан, сүппүтүн туһунан Эмис Уйбаан уолун кыыһа Татьяна Иванова ахтыытыгар: “Молотков ампаара икки төгүл умайбыта. “Молотков дьыалата” диир мас дьааһыктарыгар кумааҕы бөҕө баара, ону сайылык оҕолоро түптэ күөдьүтүүтэ гыммыттара” диэн суруллубут.

Төһөлөөх духуобунай баай, устуоруйа кэрэһитэ күдэҥҥэ көппүтэ буолуой? Дьолго, биир тэтэрээти — Өксөкүлээх суругун Н. Максимов булан, архыыпка туттарбыта дииллэр.

Наахара учуутала Федосий Яковлев 1914–1917 сс. суруллубут, 187 сирэйдээх тэтэрээт ордон сылдьарын булан, 1934 с. Дьокуускайга илдьэн, Саха АССР-ы үөрэтэр уопсастыбаҕа туттарбыт. Ити матырыйаалы үөрэтэн, ону тэҥэ, Дьокуускай, Иркутскай, Санкт-Петербург, Томскай архыыптарыгар Молотковка сыһыаннаах дьыалалары булан үөрэтэн, СГУ доцена Дмитрий Макаров “Егор Молотков и е?? ?????????? ???? ??го философия” диэн үлэни суруйбута, 1993 с. кинигэ буолан тахсыбыта.

Философия билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Б. Н. Попов кини нэһилиэстибэтин: “Философская и социологическая мысль в досоветский период связана, главным образом, с именем Е. М. Молоткова” диэн үрдүктүк сыаналаабыта, саха бастакы бөлүһүөгүн быһыытынан билиммитэ.

Иван Стродтуун доҕордоспута

Егор Молотков сахалары көс омук курдук көрөрү утарара, “инородец” диэн ааттан босхолууру туруорсара. Саха сиригэр сыылкаҕа, көннөрү көһөрүллэн кэлбит дьоҥҥо, таҥара дьиэлэригэр, о. д.а. саха дьоно туһана олорор сирдэрин талбытынан быһан ылан биэриини сыыһанан ааҕара, кинилэри көмүскэһэн, элбэхтик туруорсара.

Сууттар туспа араарыллан, тутулуга суох буолуохтарын баҕарара. Оччотугар суукка киирбит дьыалалар кырдьыктаахтык көрүллэллэригэр, сиэрдээх, сокуоҥҥа олоҕурбут дьүүл тахсыаҕар эрэнэрэ.

Чаччыыналары, кулубалары быыбардааһын аатыгар эрэ буоларын итэҕэһинэн ааҕара. Нолуоктары ким төһө дохуоттааҕынан көрөн, олохтууру туруорсара. Нолуоктарын кыайан төлөөбөккө, кур иэскэ киирбит дьадаҥылартан бүтэһик ынахтарын былдьаан, кумалааҥҥа ыыталларын сиэри-майгыны билиммэт быһыынан ааҕара.

Молотков төһө да дьадаҥы дьон интэриэстэрин турууластар, өрө турууга, өрөбөлүүссүйэҕэ ыҥырбат этэ. Олох хаамыытынан реформалары, сыыйа уларытыылары туруулаһара. Бөлүһүөк быһыытынан диалектиканы билинэр материалист этэ.

1912 с. инородецтар сийиэстэрэ буолбута, онно күбүрүнээтэр И. Крафт тус бэйэтэ бочуоттаан, илии баттаан сийиэскэ ыҥырбыт 39 киһилээх испииһэгэр Молотков аата иккис киһинэн суруллубут.

1922 с. гражданскай сэрии дьоруойа Иван Строду кытта Тойбохойго көрсөн, сүбэлэһэн, бастаанньыстар бэринэллэригэр, сэбиэскэй былаас амнистия биэрэрин мэктиэлээн, ыҥырыы суруйан, хамандыырдара Петр Павловка тус бэйэтигэр туттарбыта. Ол түмүгэр Сунтаар, Хочо улуустарыгар бастаанньыстар бары кэриэтэ бэриммиттэрэ, элбэх хаан тохтубатаҕа. Бу кэнниттэн Строд Дьампаҕа Молотков дьиэтигэр анаан-минээн ыалдьыттаан, хас да хонон барбыта биллэр. Ол туоһутунан, Строд “В якутской тайге” кинигэтигэр Молотков туһунан 3 сирэйи суруйбута буолар. Атын кими да итинник уһуннук суруйбатах.

Егор Молотков аата турууласпыт Арыылааҕын нэһилиэгэр — Уһун Күөл бөһүөлэгин киин уулуссатыгар иҥэриллибитэ.

Наталья Малышева, Национальнай архыып дириэктэрин солбуйааччы (Сурук дьиҥнээҕэ, Өксөкүлээх бэйэтин илиитинэн суруйбут суругун соҕотох көрүҥэ ордон, билигин Национальнай архыыпка хараллан сытар):

— Национальнай архыыпка 1 мөлүйүөн 420 тыһыынчаттан тахса докумуон харалла сытар буоллаҕына, бу “Письмо якутской интеллигенции” сүдү айымньы биир саамай сыаналаах докумуоннарга киирсэр. 2013 сыллаахха бу докумуон “Реестр уникальных документов РС (Я)” киирбитэ. Графологическай эспэртиисэ оҥоһуллан, чахчы Кулаковскай буочара буолара дакаастаммыта. Бу докумуон архыыпка хайдах киирбитэй? 1933 сыллаахха Сунтаартан райпартком сэкиритээрэ Николай Максимов партийнай архыыпка ыыппыт. Партийнай архыып Национальнай архыып филиала диэн буолбута, онтон ыла бу ураты докумуон 90 сыл устата биһиэхэ хараллан сытар.

Мэҥэ бэлиэтин туруордулар

Быйыл сайын Куокунуга Егор Молотков төрөөбүтэ 170 сылыгар анаан, кини сыдьааннара мэҥэ бэлиэни туруордулар. Мэҥэ бэлиэ Куокуну сэлиэнньэтин кэрэ көстүүлээх искибиэригэр турда.

Егор Михайлович Молотков бэйэтин кэмигэр улаханнык биллэр, ытыктанар киһи эбит. Кини историяҕа киирбит сахалар бастакы сийиэстэрин Бүлүү уокуругуттан соҕотох кыттыылааҕа буолар. А. Е. Кулаковскайы, И. Я. Строду кытта ыкса билсибит киһинэн биллэр. Куокунуга чулуу киһилэрин аатынан уулусса баар, ону тэҥэ, оҕолорго научнай-практическай кэмпириэнсийэни тэрийэллэр. Былырыыҥҥыттан Куокуну оскуолатын үөрэнээччитигэр Молотков аатынан стипендия ананар буолбута. Маны барытын нэһилиэк олохтоохторо уонна үтүө киһи сыдьааннара көҕүлүүллэр.

Онон Молотков бэйэтин кэнниттэн, үтүө аатын ааттатар ыччаты хааллартаабыт. Үгүстэрэ эһэлэрин утумнаан билиигэ, сырдыкка тардыһыылаахтар, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр дьон. Билигин да Куокунуну кытта сибээстэрин быспаттар, хос-хос эһэлэрин аатын үйэтитиигэ тэҥҥэ үлэлэһэллэр.

Хос сиэнэ Диана Михайловна Попова аймах дьон аатыттан мэҥэ бэлиэ баар буоларыгар, Молотков аатын үйэтитиигэ үлэлэспит дьоҥҥо махтанна уонна дьиэ кэргэн аатыттан сэмэй бэлэхтэри туттарда. Ону тэҥэ, искибиэргэ мас арааһын анаан аҕалбыттарын, кэлбит ыалдьыттары кытта олортулар.

Бу курдук Молотков сыдьааннара элбэх буолан кэлэн, устуоруйаҕа бэлиэ суолу хаалларбыт ытык киһилэрин аатын чиэстээтилэр.

“Сунтаар сонуннара”, 2025 с.

Бу суруйууга кыраайы үөрэтээччи Н.Я.Титов үлэтэ туһанылынна.