Егор Неймохов. «Олох үйэлээх хапсыһыы»

Бэйэлэрин норуоттарыгар үгүс дьоһуннаах айымньылары хаалларбыт суруйааччылар ааҕааччы  өйүттэн-санаатыттан сүппэттэр, кинилэр үлэлэрэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тириэрдиллэн, ааттара үйэлэргэ ааттана турар.

Ордук үбүлүөйдээх сыллара бэлиэтэнэригэр өрөспүүбүлүкэҕэ анал хамыыһыйа тэриллэн, уопсастыбаҕа аналлаах улахан тэрээһиннэр ыытыллан, бу суруйааччы ааҕааччытыгар айымньыларынан эргиллэр.

Ааһан эрэр сылга Саха сирин норуодунай суруйааччыта Егор Петрович Неймохов төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах баай ис хоһоонноох тэрээһиннэр саҕаламмыттара.  Бастакы улахан тэрээһин чэрчитинэн, олунньу 21-24 күннэригэр улуустан 20 киһилээх дэлэгээссийэ “Егор Неймохов айар уонна уопсастыбаннай үлэтин миэстэлэринэн” диэн десаны тэрийбитэ. Десант кыттыылаахтара Санкт-Петербург уонна Новгород уобалаһын Старорусскай оройуонугар тиийэн, улахан тэрээһиннэргэ кыттыбыттара. Кулун тутар 30 күнүгэр, суруйааччы төрөөбүт күнүгэр, Дьокуускай куоракка олорбут, айбыт-туппут дьиэтигэр (Кальвица уулуссатын 9/1) мемориальнай дуоскаҕа сибэкки дьөрбөтүн уурбуттара. Эмиэ бу күн Мэҥэ Алдаҥҥа суруйааччы айымньыларынан “Кэлин суруйууларым эрэ хаалыахтара” диэн дьүһүйүү-испэктээги көрдөрбүттэрэ. Биир дойдулаахтара, суруйааччы аатын сүгэр мусуой үлэһиттэрэ оскуола үөрэнээччилэригэр кылгас кэпсээннэргэ куонкурус ыыппыттара. Муус устар 5 күнүгэр “Неймохов ааҕыылара” научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэ киэҥ далааһыннаахтык барбыта. Улуус быйылгы ыһыаҕа Егор Неймоховка анаммыта. Сылы быһы кини айымньылара «Тэтим» араадьыйаҕа ааҕылыннылар, кэккэ биэриилэр «Саха» НКиХ көһүннүлэр.

“Олох – үйэлээх хапсыһыы”

Онтон ахсынньы 19 күнүгэр Дьокуускай куоракка   сылы түмүктүүр тэрээһиҥҥэ олус элбэх киһи кытынна. Бу күн Б.Ойуунускай аатынан  Саха тыйаатырыгар кэлбит дьону Егор Неймохов улахан да улахан мэтириэтэ барыбытын уруйдуу көрүстэ. Үгүс киһи мэтириэт таһыгар тохтоон, киниэхэ сүгүрүйэн, улуу айымньыларын иһин махтанан ааста.  Онтон сахалыы таҥастаах Далбар хотуттар арчылаабыттарын кэннэ үөһээ тахсан истэххинэ эйигин “Өбүгэ ситимэ”  (сал. Наталья Сивцева-Күбэйэ Дьүрүлгэн) ансаамбыл саха төрүт үнүстүрүмүөннэригэр  оонньоон, намыын ырыанан доҕуһуоллаан, киэҥ саалаҕа атаардылар. Ыалдьыттар Мэҥэ Алдан мусуойун үлэһиттэрэ бэлэмнээбит быыстапкаларын, ол иһигэр кини тэтэрээттэрин, уруһуйдарын сэҥээрэ көрдүлэр, субу эрэ бэчээттэнэн тахсыбыт Егор Неймохов туһунан альбом-кинигэни, араас сувенирдары атыыластылар.

«Олох – үйэлээх хапсыhыы»  түмүктүүр тэрээhин эҕэрдэлэртэн саҕаланна.  М.К.Аммосов аатынан  ХИФУ суруналыыстыкаҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ, Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, “Илин” сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Олег Сидоров:

—Егор Неймохов 80-с сыллары бэйэтин айымньыларыгар күүстээхтик көрдөрөн, биһиэхэ барыбытыгар ити кэми өйдөбүнньүк  курдук хаалларда. Мин оҕо сылдьан кини айымньыларын “Эдэр коммунист” хаһыаттан ааҕан, салгыытын күүтэрбитин билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. Ону тэҥэ саамай улахан суолталаах арамааннарынан “Быһах биитинэн” уонна “Алампа» буолаллар. Кини  1920-30-с сыллар курдук уустук кэми, биһиги чаҕылхай дьоммутун уонна, биллэн турар, саха классигын Анемподист Софроновы-Алампаны ойуулаан-дьүһүннээн, бу баардыы көрдөрбүтэ олус кэрэхсэбиллээх дии саныыбын. Егор Петрович уус-уран өттүнэн үрдүк таһымнаах айымньыларыгар литературоведтар Анатолий Бурцев, Анастасия Мыреева сөптөөх сыанабылы биэрэн тураллар.

Евгения Исаевна салалтатынан, университет федеральнай статуһу ылар кэмигэр  Егор Петрович “Алампа” арамаанын нууччалыы тылбаастаан, күн сирин көрдөрбүппүт. Тылбаасчыт, нуучча биллэр бэйиэтэ уонна прозаига Евгений Каминскай Егор Петрович хас да айымньытын нууччалыы тылбаастаан Санкт Петербург сурунаалларыгар бэчээккэ таһаарбыта, — диэн туран, Е.Каминскай ыыппыт кылгас санаатын ааҕан биэрдэ.

«Егор Неймохов и сегодня является одним из мостов, соединившим две национальные литературы — якутскую и русскую, писателем, продолжившим путь к русскому читателю своим романом «Алампа», посвящённым жизнеописанию классика якутской литературы Анемподиста Софронова — художника-мученика, художника-страстотерпца, художника, во все времена стоящего над временем и столь понятного всякому совестливому и любящему сердцу».

-Егор Неймоховы ахтан-санаан ыларга быйыл элбэх дьаһал ыытылынна. Онно мин Мария Петровнаҕа махтаныам этэ. Кини кэргэнин айымньыларын ылынан, ону үйэтитиигэ улахан кылаатын киллэрэ сылдьар. Ону тэҥэ төрөөбүт Мэҥэ Алдана, Хаандыгата, Томпо улууһа бэйэлэрин суруйааччыларын үрдүктүк сыаналыыллара бу күннэргэ өссө төгүл бигэргэттилэр. Егор Петрович СӨ норуодунай бэйиэтэ Иван Мигалкинныын, Владислав Доллоновтыын  СӨ Суруйааччыларын сойууһугар бииргэ үлэлээннэр, дьон санаатын өрө көтөхпүттэрэ, саха суруйааччытын тыла-өһө дьоҥҥо тиийэригэр үлэлээбиттэрэ. Онон, Егор Петрович үтүө аатыгар өссө төгүл сүгүрүйэбит, кини айымньылара саха дьонун саха дэтэ турдуннар”, — диэн эҕэрдэтин түмүктээтэ.

Салгыы  сыанаҕа Евгения Михайлова Мария Петровналыын таҕыстылар. Евгения Исаевна киниэхэ роза сибэккилэри уонна Дьөһөгөй статуэткатын бэлэхтээтэ. Евгения Михайлова бэйэтин үлэтин Мэҥэ Алдаҥҥа учууталынан саҕалаабытын, күүстээх үлэҕэ-хамнаска манна хатарыллан тахсыбытын ахтан туран, олохтоохторго уонна биир идэлээхтэригэр өйөбүллэрин иһин махталын тириэртэ. Кини Егор Неймохов айымньыларынан киинэ уһуллуутун түгэннэрин ахтан-санааан, бэйэтин санаатын билиһиннэрдэ.

Суруйааччы үбүлүөйдээх киэһэтинэн бэйэлэрин эҕэрдэлэрин  Томпо улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Степан Кривошапкин, Мэҥэ Алдан баһылыга Юрий Комиссаров,  СӨ култууратын, духуобунай сайдыытын миниистирэ Афанасий Ноев уо.д.а. тириэртилэр уонна наҕараадалары туттардылар.

«Олох – үйэлээх хапсыhыы»  түмүктүүр тэрээһин кэнсиэригэр Томпо улууһун айар талааннаахтара: Егор уонна Михаил Колодезниковтар, Юлия Ефимова, Айталина Лавернова,  Егор Толбонов, Эдуард Рудых, Кылаан Кындыл, Роман Ефимов, Линда Захарова, Мира Охлопкова, Миа Куо уонна улуус  уус-уран самодеятельноһа  кытыннылар. Кэнсиэр киэҥ көрүүлээх, талааннаах  Роман Тырахинов режиссердааһынынан суруйааччы айымньыларынан, киинэлэринэн киэргэтиллэн   туруорулунна.  Кэнсиэри Мэҥэ Алдантан төрүттээх диктор Эдуард Рудых уонна Томпоттон сылдьар  Снежана Фролкина уу сахалыы ыыттылар.

Тэрийээччилэр бу  дьоро киэһэни нууччалыы эттэххэ,  «мэтириэт биэчэрэ» диэн ааттаабыттарын курдук, үөрүүлээх тэрээһин Егор Неймоховы бары өттүнэн арыйда. Онуоха экраҥҥа көстө турбут хаартыскалары көрөөччү  биир да киһи мөссүөнүн көрбөккө хаалбатах киһи диэбиттии, синийэн көрө олордо.

Манна даҕатан эттэххэ, Н. И. Колодезников аатынан Култуура дьиэтин үлэһиттэрэ “Кэлин суруйууларым эрэ хаалыахтара” диэн дьүһүйүү-испэктээгин Мэҥэ Алдаҥҥа буолбут тэрээһиҥҥэ олус долгуйа көрбүппүт. Оҕолор да, улахан да дьон итэҕэтиилээхтик оонньообуттарын сөҕөн-махтайан туран, Дьокуускайга кэлэн көрөөччүлэригэр көрдөрөллөрүгэр баҕара хаалбыппыт. Бу дьүһүйүү сүрүн дьоруойа Егор Неймохов уобараһын арыйбыт Байдам Манасытов Саха тыйаатырын сыанатыгар ааҕааччыларын иннигэр кинигэтин туппутунан аа дьуо хааман тахсан, хоһоонноруттан билиһиннэриитэ бүгүҥҥү тэрээһини ордук истиҥ оҥордо. Ону сэргэ Б. Манасытов Егор Петровичка олус майгынныыра үгүспүтүн долгутта да, соһутта да.

х х х

Мария Петровна НЕЙМОХОВА:

“… Элбэх сыра барда, үлэ оҥоһулунна. Улуус салайааччылара эдэр, эрчимнээх буолан кыайдахтара. Томполор, мэҥэ алданнар, наһаа маладьыастар. 14 сыллааҕыта олохтон эмискэ туораабыт биир дойдулаахтара Е.Неймоховы умнубаттар, ытыктыыллар, аатын үйэтитэллэр, кэриэстииллэр. Онтон мин үөрэбин эрэ. Үлэлээбэт саастаах биэнсийэлээх киһи күүһүм да, кыаҕым да кыра буолаахтаатаҕа. Ыҥырдахтарына кэлэн олордохпуна баһыыба.

Бу дьоро киэһэттэн киирбит үп Егор Неймохов «Быһах биитинэн» киинэ сценарийын суруйууга барыаҕа. Томпо улууһун эдэр салайааччылара Е.Неймохов аатын үйэтитэр туһунан СӨ бэрэсидьиэнэ Е.А. Борисов 2012 сыл от ыйын 30 күнүнээҕи 489-РП таһаарбыт дьаһалын толоро сылдьаллар. Ол дьаһалга 3.2 пуун Е.Неймохов айымньытынан уус-уран киинэни устуу туолбакка сылдьар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата бэйэлэрин дьаһалларын өйүөхтэрэ диэн эрэниэххэ.  Егор Неймохов төһө да олохтон туораабыта 14 сыл аастар, араас эйгэҕэ туйах хатарааччылардаах, айар ухханы сыдьааннарыгар иҥэрбит диэн өйгө санааҕа кэллибит”, — диэн санаатын үллэһиннэ.

«Олох — бэйэтэ мындыр маастар»

Тыйаатыр киэҥ фойетыгар Егор Неймохов кинигэлэрин уруһуйдарын уурбуттара, онно суруйааччы кинигэлэриттэн кынаттаах тыллар суруллубуттара:

«Олох диэн бэйэтэ мындыр маастар. Кини олохтообут дьонноро, дьылҕалара быдан күүстээх, быдан ситиһиилээх, быдан итэҕэтиилээх буолаллар» («Ильмень үрдүнэн туруйалар»);

«Киһи-аймах үөскүөҕүттэн саллаҕар төбөлөөх, икки атахтаах өрүү үрдүккэ, үтүөҕэ талаһара баар суол» («Быһах биитинэн»);

«Уус уран айымньыларга уустук сыһыаннаах үөлээннээхтэрин ис туруктарын көрдөрөр, онно мэлдьи дьыл түөрт кэмигэр баар таптал кыайар» («Сайсары күөлгэ түбэлтэ»);

«Хайа да харамай, үүнээйи тыына, кута-сүрэ төрөөбүт дойдутуттан хаан хабар, эт тардар. Киһини ыллахха, олоҕо дьонун, дойдутун дьылҕатыныын силлиһэ сылдьар» («Тустууга анаммыт олох»);

«Эйэлээхтик олордорбут диэн баҕа санаалаахпын, кэлин ким байбыта, былаастаммыта, чыыннаммыта буолбакка, суруйууларбыт эрэ хаалыахтара, онон эрэ кэнэҕэски көлүөнэлэр биһигини сыаналыахтара» («Көтүү»);

«Уйгулаах олохпут сарсыҥҥы өссө кэрэ, өссө ордук күннэрин түстэһэр инниттэн дьол төрдө буолбут үлэнэн кынаттанан, үрдүктэн үрдүккэ, үтүөттэн үтүөҕэ дьулуһуҥ» («Алампа»).

Егор Петрович Неймохов — СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит саха  норуодунай суруйааччыта, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, П. А. Ойуунускай уонна Саха хомсомуолун, ИДьМ Ф. Э. Дзержинскэй аатынан, Суруналыыстар сойуустарын “Кыһыл көмүс бөрүө” бириэмийэлэрин лауреата.

Светлана КОЛОДЕЗНИКОВА хаартыскалара