Эһиги уулуссаҕытыгар махтанаҕыт дуо?

2025 сыл сэтинньи бүтэһик күннэригэр Ньурба оройуонугар буолбут  олус  кэрэхсэбиллээх, интэриэһинэй тэрээһиҥҥэ  кыттыгастаах буоламмын, кыратык билиһиннэрэр санаа киирдэ.

Ол курдук, бу олороммун ааспыт үйэҕэ Аҕа дойду уоттаах сэриититтэн тыыннаах ордон кэлбит аҕаларбытын, тыылга хаалан аччыктаан, тоҥон, хараҥаттан хараҥаҕа диэри үлэлээн доруобуйаларын айгыраппыт дьоннорбутун, оҕо саас диэн тугун билбэккэ улааппыт сэрии кэмин оҕолорун саныыбын.   Кинилэр эйэлээх олоҕу уһансаннар, кэлиҥҥи көлүөнэҕэ холобур буолар олоҕу олорон, Ийэ дойдуларын муҥура суох таптыырга, бэриниилээх буоларга, наада буоллаҕына кинини көмүскүүргэ туох баар билиилэрин биэрэн биһигини ииппиттэрэ-такайбыттара. Аны санаатахха, Кыайыы бырааһынньыгын уулуссанан эҕэрдэлэһэн, ыалдьыттаһан, күндүлэһэн хайдах эрэ биллибэтинэн бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэргэһэн чугасыһан хаалбыттар эбит. Мин өйдүүрбүнэн,  чугас ыалларбытын кытта булдунан, балыгынан ылсан-бэрсэн, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн олорбуттара биһиэхэ холобур буолбута.  Дэлэҕэ даҕаны күн баччатыгар диэри эһээ, эбээ, эдьиий, балыс, убаай, быраат дэһэ сылдьыахпыт дуо!

Ол да иһин,   Дьиэ кэргэн сылынан биллэриллибит 2024 сыл балаҕан ыйын 12 күнүгэр  Белинскэй уулуссабытыгар  махтанан, уулуссабыт  төрөөбүт күнүн  олохтуурга уонна  дьоннорбут ааттарын, мөссүөннэрин үйэлэргэ хаалларарга быһаарынан, Саха сиригэр бастакынан  «Үтүө санаа кыымын саҕар уулуссабар төннөбүн…»  диэн  кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыппыт.  Манна төрөппүттэрбит сөбүлээн ыллыыр ырыаларынан арыалланан уонна дьоннорбутун санаан,  кинилэр тутта сылдьыбыт малларын, иһиттэрин аҕалан, ретро-остуол тэрийэн,  сылабаартан  итии уу куттан, умнуллубат тойуу саахардаах үүттээх чэй иһэн ирэ-хоро кэпсэтэн, күлэн-үөрэн оҕо сааспытын санаан ааспыппыт. Онно олорон өр көрсүбэккэбит олус ахтыспыппытын өйдөөбүппүт  уонна ол күнтэн ыла өссө күүскэ уруурҕастыбыт… Оо, онно тапталлаах  Белинскэй уулуссабыт  үөрбүтүөн!

Бу «Үтүө санаа кыымын саҕар уулуссабар төннөбүн…»  кинигэбит бастакы лиистэригэр Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара: Степанов Василий Михайлович, Степанов Никандр Семенович, Афанасьев Егор Николаевич, Макаров Павел Петрович, Васильев Семен Егорович, Расторгуев Варлам Афанасьевич, Васильев Платон Иннокентьевич, Кириллин Егор Кириллович, Андреев Николай Иванович, Мунчанов Роман Дмитриевич (Калиниград (Кенигсберг) куорат Киин байыаннай түмэлигэр аата үйэтитилиннэ), Лавров Аркадий Степанович, Иванов Конон Сергеевич, Габышев Георгий Матвеевич, Данилов Афанасий Антонович киллэрилиннилэр.

«1941-1945 сылларга Аҕа дойду улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллээхтэр: Лыппахов Егор Николаевич, Кривошапкина Акулина Николаевна, Филиппов Иван Тимофеевич, Кузьмина Акулина Никитична, Филиппова Александра, Расторгуева (Пахомова) Мария Ивановна, Михайлова Аграфена Афанасьевна, Егорова Матрена Дмитриевна, Макарова Зоя Серафимовна, Антонова Мария Дмитриевна, Иванов Елисей Николаевич, Иванова Мавра Ивановна, Степанова Парасковья Васильевна, Никифорова Анна Алексеевна, Никифорова Елена Иннокентьевна.

«Ийэҕэ Албан аат” уордьанынан наҕараадаламмыт: Степанова (Михайлова) Анна Семеновна – 1 ст.; 2ст.; 3ст.; Афанасьева Акулина Федоровна — 2ст.; 3ст.; Иванова Мавра Ивановна — 1ст.; 2ст.; 3ст., Кириллина Елена Львовна — 1ст.; 2ст.; 3ст.

«Ийэҕэ Албан аат” мэтээлинэн наҕараадаламмыт: Степанова Парасковья Васильевна 2 ст. уонна элбэх оҕолоох 22 ийэ аата Көмүс буукубанан суруллан киирдэ.

Баара-суоҕа 541 миэтэрэ усталаах Ньурба куорат Белинскэй аатынан уулуссатыгар  45 ыал, олор истэригэр бу үөһэ ахтан-санаан ааспыт дьоннорбут олорбуттара, оттон билигин кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ олороллор.

Хас биирдии уулусса саһа сытар кистэлэҥнээх буолар. Оннук биһиэхэ эмиэ баар: Белинскэй уулуссаҕа бастакы дьиэни Ньурба улууһун урукку баһылыга Роман Гаврильевич Дмитриев аҕатынан эһэтэ туттубутун туһунан С. Г. Дмитриев бэрт интэриэһинэйи кэпсээн сөхтөрбүтэ. Бу кэпсэнэр бастакы дьиэ түннүгэр диэри сиргэ тимирэн хойукка диэри турбутун олохтоохтор бары өйдүүбүт. Аны Ньурба оройуонун баһылыга Алексей Михайлович Иннокентьев төрөппүттэрин кытары ыалынан хас да сыл Белинскэй аатынан уулуссаҕа олорон ааспыт кэмнэрэ эмиэ баар. Дьэ уонна бүтүн Арассыыйа, Саха сирэ, ньурбалар киэн туттар Арассыыйа Дьоруойа Андрей Николаевич Григорьев-Тута Белинскэйгэ олорон дойдутугар ытык иэһин төлүү аармыйаҕа сулууспалыы,  кэлин байыаннай дьайыыга бу мантан, бу уулуссаттан барбыта олохтоохтор киэн туттуубутунан буолар!

х х х

        Аны мантан сиэттэрэн,  быйыл Ийэ дойдуну көмүскээччилэр уонна Дойдуга бэриниилээх буолуу сылларыгар  сэтинньи 22 күнүгэр   Белинскэй уулусса олохтоохторун тэрээһиннэринэн  Ньурба куорат К.Д.Уткин аатынан «Норуоттар  доҕордоһуулара» түмэлигэр  Улуу Кыайыы  80 сылыгар анаан «Үтүө санаа кыымын саҕар уулуссабар төннөбүн” диэн  анал быыстапка туруорулунна. Дьэ,  быыстапкабыт көннөрү көрдөрүүгэ турбут мал-сал буолбакка,  уратылаах буолан биэрдэ.  Ол курдук,  хаартыскалары бүөбэйдээн, харыстаан илдьэ сылдьар Григорьевтар, Ноговицыннар, Андреевтар, Степановтар, Никифоровтар, Васильевтар, Степановтар, Лыппаховтар, Афанасьевтар, Макаровтар, Васильевтар, Харовтар, Расторгуевтар, Мунчановтар, Поповтар, Алексеевтар, Кириллиннар, Атаковтар, Ивановтар, Михайловтар олорбут олохторун остуоруйатын  былыргы хаартыскалаах альбомнарга көрдөрөн, бириэмэтигэр дьон көрүүтүгэр таһааран уулуссабыт төрөөбүт күнүн атаардыбыт. Хаартыскаларга  баар дьоннорбут мөссүөннэрин көрөн,  оҕо сааспытын санаан,  харах уулаах ахтыы буолла. Күн баччатыгар диэри  кэпсии- ипсии сылдьар үчүгэй хаачыстыбалаах хаартыскаларга дьоннорбут  мөссүөннэрин  үйэтиппит ол кэмнэрдээҕи хаартыскаҕа түһэрээччилэр  Константин Иванов, Егор Тимофеев, Афанасий Николаев үтүөлэрэ-өҥөлөрө улахан.

Уулуссабыт  ытык кырдьаҕаһа,  90-с хаарын уулларбыт Анна Николаевна Николаева 20 саастааҕар оҥорбут дьикти быысапкаларын көрбүт дьон массыынанан быысыпкаламмыт курдук саптара көнөтүк  ууруллубуттарын сөҕө-махтайа көрдүлэр. Любовь Герасимовна Григорьева (Алексеева) ийэлээх аҕата ыал буолбуттарын туоһулуур докумуоннара, былыргы кумааҕы харчылара, кыбытык ньыманан тикпит суорҕана дьон көрүүтүгэр бастакы тахсыыта буолан көрөөччүлэри соһутта. Любовь Герасимовна 50-ча сыл дьахталлар баттахтарын араастаан кырааскалаан, кырыйан, эрийэн бүрүчүөскэ оҥорон киэргэтиинэн эрэ муҥурдаммакка,  илиитигэр талааннаах иистэнньэҥ. Биир оннук илиитигэр талааннааҕынан биир идэлээҕэ  Розалия Михайловна Иванова (Кириллина) буолар. Кини оҕуруонан тикпит хартыыналара, түөскэ кэтиллэр киэргэллэрэ дьикти көстүүлээхтэр. Биир кылааска үөрэммит бу «игирэ» дьүөгэ кыргыттарым хас бырааһынньык аайы кумаахыттан араас дьэрэкээн ойуулары кырыйан, “Молл” атыы-эргиэн дьиэтин  үһүс этээһигэр үлэлиир хосторун түннүктэрин киэргэтэллэрин Ньурба олохтоохторо өйдөөн көрбүт буолуохтаахтар. Өссө бииргэ үөрэммит дьүөгэм Антонина Николаевна Семенова (Андреева) аҕатын, Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр эт атаҕынан хааман Кыайыыны уһансыбыт Николай Иванович Андреев бойобуой наҕараадаларын, ону туоһулуур докумуоннарын  кичэллээхтик харайан илдьэ сылдьарын аҕалан быыстапканы ситэрэн биэрдэ уонна дьахтар оҕуруонан оҥорбут араас кыраһыабай симэхтэрин туруорда.

Мин аҕам, сэрии бэтэрээнэ Василий Михайлович Степанов наҕараадаларын туоһулуур докумуоннара, ийэлээх аҕам наҕараадалара, ийэм миигин төрүүрүгэр илиибэр баайбыт суруктаах бэлиэ, биир саастаахпар кырыйбыт баттахтара, араас оҥоһуктарым, Ангелина Платоновна Сектяеваҕа Саҥа дьыллааҕы бырааһынньыкка кэтэригэр анаан ийэтэ Матрена Дмитриевна Васильева тикпит кэрэ көстүүлээх сэлиэчиктээх ырбаахыта,  Дьокуускай куоракка олорор Валентина Егоровна Иванова (Афанасьева) кылтан өрбүт сайыҥҥы бэргэһэлэрэ, илин, кэлин кэбиһэр дьахтар киэргэллэрэ, сахалыы сиэр-туом тутуһуллан оҥоһуллубут саламата,  уоттаах  сэрии кыттыылааҕа Варлам Афанасьевич Расторгуев дэгиттэр талааннаах сиэн күтүөтэ Капитон Иванович Лукин мастан кыһан оҥорбут сэрии сэптэрэ, Бэлинскэй уулусса 27 нүөмэрдээх дьиэтигэр олорбут Матрена Дмитриевна Егорова 12 мэтээлэ, урукку олоҕу кэпсиир хаартыскалара, Лариса Егоровна Москвитина күрүчүөгүнэн баайбыт араас дьэрэкээн былааттара, таҥастара, Валентина Ивановна Прокопьева (Иванова) бэйэтэ оҥорбут сахалыы таҥастаах кыраһыабай, нарын-намчы саха кыыһын куукулата, эбэтэ тикпит, төрөппүттэрэ тутта сылдьыбыт туос иһиттэрэ, Екатерина Валериевна Харова кумаахыттан өрүллүбүт вазалара, шкатулкалара, киэргэллэрэ дьон интэриэһин тардыахтарын тартылар. Быыстапкаҕа турбут хас биирдии оҥоһук бэйэтэ туспа эйгэлээх, бэйэтэ туспа интэриэһинэй сэһэннээх, остуоруйалаах  буолан биэрдэ… истибит эрэ киһи сөхтө-махтайда!

Аны биир дойдулаахпыт, ыаллыы Островскай аатынан ааттаммыт туора уулуссаҕа быстах олорбут, билигин Улан-Удэ куоракка олорор,  Саха сиригэр эрэ буолбакка киэҥник биллэр волонтер Пелагея Прокопьевна Ильина тэрээһиммитигэр күндү ыалдьыт буолан кэлбитигэр махтанабыт!

Дьэ, уонна үйэлэргэ умнуллубат түгэнинэн Арассыыйа Дьоруойа Андрей Николаевич Григорьев-Тута кэргэнэ Октябрина Дмитриевналыын кэлбиттэрэ буолар. Элбэх ааҕааччы Андрей Николаевич Ньурба куорат  Белинскэй уулуссатыгар туох сыһыаннааҕый диэн соһуйа аахпыттара буолуо. Ньурба оройуонун соҕотох Арассыыйа  Дьоруойа «Тута» диэн позывнойдаах Андрей Николаевич Григорьев Белинскэйгэ уонтан тахса сыл олорон, элбэхтик  хаампыт уулуссата буолар. Бу көрсүһүүгэ кини ис-иһиттэн долгуйан туран харытыгар кэтэ сылдьар чаһытын көрөн туран: “Мин оруобуна баччаларга икки быһаҕынан, үс буулдьа уонна үлтүркэй бааһырыылардаах сыыллан иһэбин», — диэн кэпсээн,  истэн олорор дьоннору уйадытта. Онон, «из первых уст” истэр олус долгутуулаах буолар эбит. Субу быыстапка турбут күнүгэр Тутабыт дьоруойдуу сэриилэһэн элбэх  бааһырыылаах дьонноругар тахсыбыта биһиги соһуйуубутугар  лоп бааччы биир сыла буолар  күнэ эбит! “Бүгун киэһэ 7 чаас 20 мүнүүтэҕэ бэйэм дьоммор тахсыбытым», — диэн кэпсээнин түмүктээбитэ. Субу күн Андрей Николаевич ол кэмҥэ илдьэ сылдьыбыт маллара Ньурба түмэлигэр аан бастаан көрдөрүүгэ турбуттарын бэйэтэ эмиэ аан бастаан көрбүтэ Ньурба оройуонун устуоруйатыгар киирэр биир бэлиэ күнүнэн буолла.

Аны Дьокуускай куораттан анаан-минээн тэрээһини уонна Дьоруой Тутаны көрөөрү айаннаан кэлбит оскуолаҕа бииргэ үөрэммит дьүөгэбит Людмила Алексеевна Попова (Васильева) Андрей Григорьев Белинскэй уулуссаҕа олорбут дьиэтин Дьоруой мусуой-дьиэтэ диэн тэрийэргит буоллар диэн баҕа санаатын баар дьоҥҥо уонна  Ньурба куорат баһылыгын солбуйааччытыгар Изамира Федосьевна Семеноваҕа эппитэ ытыс тыаһынан доҕуһуолланан,  бары үөрэн сэксэс гына түстүбүт.

Педагогическай үлэ бэтэрээнэ Валентина Давыдовна Федорова   Белинскэй  уулуссаҕа көлүөнэлэр ситимнэһиилэрэ, төрөппүттэрбититтэн хаалбыт хаартыскалаах альбомнар педагогическай суолталаахтарын уонна  олохтоохтор устуоруйаларын альбомнарынан  көрдөрөн,  биир аймахтыы дьон курдук оҕону, ыччаты иитиигэ ураты көрүүлээх, ураты педагогикалаах эбиппитин: “Ону билэн, маннык  быыстапканы туруорбут эбиккит”, —  диэн бэлиэтээн эттэ.  Педагогическай көрүү диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Бары уулуссаҕа маннык буолбатах, биһиэхэ даҕаны араас омук дьоно олорон аастахтара…

Бары уруулуу курдук буолбут Ньурба куорат  Белинскэй аатынан  уулуссабыт урукку уонна билиҥҥи  олохтоохторо бииргэ мустан бэрт сэргэх тэрээһиммитин Ньурба оройуонун түмэлин  дириэктэрэ Анна Андреевна Туманова  сэргэхтик иилээн-саҕалаан  ыыппытыгар, Ньурбатааҕы түмэл бары үлэһиттэригэр Белинскэй уулусса олохтоохторун ааттарыттан  махтанабын.  Махталбытын биллэрэн,  «Дорогие наши ветераны  ВОВ, труженики тыла и дети  времен ВОВ с улицы имени Белинского города Нюрба» диэн планшет-гармошканы уонна  оскуолаҕа бииргэ үөрэммит  үөлээннээҕим Аммос Давыдов уруһуйдаабыт Белинскэй уулусса былаан-схематын түмэлгэ бэлэх ууннубут. Күүс-көмө буолбут тапталлаах уулуссам бары олохтоохторугар махтанабын!

Наталья СТЕПАНОВА-КАРЕТНИКОВА, Ньурба куорат