“Өйдөөх” тэлэбиисэр да кутталлаах…

Түөкүттэр угаайыларыгар киирээччи ахсаана күн-түүн элбии турар. Ол төрүөтүнэн хара санаалаах дьон саҥаттан саҥа албастары толкуйдааһыннарын кытары быһаччы сибээстээх. Кибер-түөкүннээһин туһунан салгыы кэпсиибит.

Түөкүттэр социальнай ситимнэргэ уонна мессенджердэргэ

Эһиги тугу эмит социальнай ситимҥэ суруйбуккут кэннэ:

— «Эһиги бириис сүүйдүгүт! Бу сигэҕэ салгыы суруйуҥ»;

— «Мин эмиэ харчы ыыттым, барыта үчүгэйдик үлэлиир эбит»;

— «Операторы кытары бу сигэнэн билсиҥ» диэн суруйуохтарын сөп.

Бу хайдах үлэлиирий?

Түөкүттэр боттары туһаналлар, биитэр сымыйа аккауннары оҥороллор. Онон дьиҥнээх дьон курдук кэпсэтиэхтэрин, санаа атастаһыахтарын сөп. Кинилэр ханнык эрэ хампаанньа буолан кубулунан, туһааннаах сигэнэн киирэргэ суруйаллар.

Хайдах харыстанабыт?

• Хаһан даҕаны билбэт дьоҥҥут ыыппыт сигэлэригэр кииримэҥ;
• Туһааннаах аккаун кимиэнэ буоларын куруук бэрэбиэркэлээҥ;

• Социальнай ситимҥэ пост, ол эбэтэр сурук таһаарбыт ааптарга, адмиҥҥа саарбах соҕус кэмэнтээрийдэр тустарынан суруйан биллэриҥ.

Пост биитэр сурук анныгар баар кэмэнтээрий бу куттал суох буолуутун мэктиэлээбэт. Боҕомтолоох буолуҥ. “Официальнай” дии санаабыккыт албын буолуон сөп.

Экран уонна клавиатура нөҥүө ким кэтиирий?

Ол аата тугуй?

Смартфоҥҥа, көмпүүтэргэ кутталлаах бырагыраамалар, ол иһигэр кейлоггердар уонна скринграббердар тугу гынаргытын көрөн олороллор. Ол иһигэр:

— Клавиатураҕа тугу баттыыргытын устан ылар кыахтаахтар;

— Экрантан хаартыскаҕа түһэриэхтэрин сөп;

— Дааннайдары түөкүттэргэ ыытыахтарын сөп.

Төлөпүөҥҥэ, көмпүүтэргэ ол хайдах киирэрий?

— Сымыйа сыһыарыылар нөҥүө;

— Саарбах угуулаах суруктары кытары;

— Браузеры кэҥэтии нөҥүө.

Хайдах харыстанабыт?

• Эрэллээх, бэрэбиэркэлэммит антивирустары уонна фаерволлары туһаныҥ;
• Саарбахтыыр софткутун (программное обеспечение) туруортарымаҥ;
• Тэрилгитин куруук өйдөөн-дьүүллээн көрүҥ: бытаарыан, биитэр туох эрэ атын бырагыраама баар буолуон сөп.

Клавиатура уонна экран эһиги дааннайдаргыт атын сиргэ барар ханаалларынан буолуон сөп.

Сымыйа Wi-Fi ситимнэр: гостиницаҕа, кафеҕа, атыы-эргиэн кииннэригэр

Ол аата тугуй?

Эһиги кафеҕа киирдэххитинэ төлөпүөҥҥүтүгэр “FreeWiFi_Cafe” диэн кэллэҕинэ, босхо вай-фай эбит диэн тута холбоно сатыыгыт. Ол эрээри бу түөкүттэр эһиги дааннайдаргытын ылаары оҥостубут албын вай-файдара буолуон сөп.

Манна холбонноххутуна, түөкүттэр эһиги:

— Трафиккытын;

— Логиннаргытын уонна паролларгытын;

— Кэпсэтиигитин;

— Файлларгытын ылыахтарын сөп.

Хайдах харыстанабыт?

• Наадалаах аккауннаргытын уопсастыбаннай ситимнэргэ туһанымаҥ;
• VPN туһаныҥ;
• Ситим чопчу аатын бэрэбиэркэлээҥ (персоналтан ыйытыахха сөп).

Wi-Fi аһаҕас буоллаҕына — ситиминэн эһиги эрэ буолбакка, эһигини кэтээччи эмиэ туһаныан сөп.

Өйдөөх тэлэбиисэрдэр уонна камера нөҥүө кэтээн көрүү. Бу сымыйа дуу, кырдьык дуу?

Ол аата тугуй?

Smart TV, видеонан кэтээн көрүү камералара итиэннэ бэл диэтэр вай-файдаах аан чуорааннара — кэтээн көрүү тэриллэринэн буолуохтарын сөп.

Хайдах харыстанабыт?

• Паролу уларытыҥ;
• Наадата суох кэмҥэ микрофону, камераны араарыҥ;
• Бырагырааманан хааччыллыыны (ПО) саҥардыҥ;
• Мээнэ араас сыһыарыылары хачайдаамаҥ.

Кэшбэктэр уонна бонустар сымыйа сыһыарыылара

Ол аата тугуй?

Холобур, «Маны хачайдаа уонна 500 солк. кэшбэги ыл» диэҥҥэ маарынныыр барыстаах аатырар сиэрбистэр баар буолаллар. Ол эрээри бу барыта:

— Дааннайдары хомуйуу;

— Майнинг крипталар;

— Кутталлаах вирустары киллэрии буолар.

Түөкүттэр тугу гыналларый?

— Сымыйа саайтары, сыһыарыылары оҥороллор;

— Сыанабыл, харда оҥорор боттары туһаналлар;

— Каарта дааннайдарын суруттаран баран, «верификацияны» ааһарга ыҥыраллар.

Хайдах харыстанабыт?

• Официальнай маҕаһыыннартан эрэ хачайдааҥ;
• Туһанааччылар сыанабылларын, сыһыарыыны, саайты оҥорооччулары, саҥардыы күнүн-дьылын бэрэбиэркэлээҥ;
• Саарбах сыһыарыыларга каарта дааннайдарын суруйумаҥ.

Билсиһии саайтарыгар хабалаҕа киирии

Түөкүттэр уһуннук кэпсэтэн, билсэн, эрэбилгэ киирэн баран, харчы көрдүүллэр

Холобур:

— Билиэти биитэр докумуону төлүүргэ харчы көрдүүллэр;

— Дууһа кылын таарыйар устуоруйатын кэпсииллэр;

— Кэлэбит диэн эрэннэрэллэр, ол гынан баран ханна эрэ тиийэн “хаайтаран” хаалаллар.

Албыннааһыны хайдах билиэххэ сөбүй?

— Олус түргэнник тапталга билинии;

— Хаартыската үчүгэйдик уларытыллан оҥоһуллубут буолар;

— Видеосибээһинэн кэпсэтиэн баҕарбат.

Хайдах харыстанабыт?

• Билбэт дьоҥҥутугар харчы ыытымаҥ;
• Хаартысканы анал көрдүүр ситимнэринэн бэрэбиэркэлээҥ;
• Тус олоххут туһунан тугу да кэпсээмэҥ.

Сэрэхтээх буолуҥ! Онлайн-таптал улахан ночоокко тэбиэн сөп.

Браузерга кутталлаах бырагыраамалар

Браузерга бырагыраамалары туруоруу:

— Кэпсэтиини ааҕыы;

— Паролу устуу;

— Страницаны уларытыы.

Ордук кутталлаахтар:

— Кимэ-туга биллибэт оҥорон таһаарааччылартан «чэпчэтиилэргэ аналлаах», «VPN аналлаах» уонна «угуйугу блокировкалааһын» сыһыарыылара.

Хайдах харыстанабыт?

• Аһаҕас кодтаах сыһыарыыларынан туһаныҥ;
• Наадата суохтары сотторуҥ;
• Саайтарга киириини бобуҥ.

Эһиги браузергыт — бу куйаар ситимигэр киирии, тахсыы. Атын дьон манан туһаныа суохтаах.

Тиэхиньикэҕит эһигиттэн ыйыппакка, дааннайдаргытын атыылыыр

Оннооҕор офлайн-тэриллэр:

— Вай-файга холбонноххутуна дааннайдаргытын ыытыан сөп;

— Дааннайдары оҥорон таһаарааччыларга атыылыан сөп.

Ол аата хайдах буоларый?

— Чэпчэки сыаналаах пылесостарга, ТВ, колонкаларга;

— Телеметрия нөҥүө;

— «Өйдөөх» розеткаларга уонна чаһыларга.

Хайдах харыстанабыт?

• Конфиденциальность настройкатын үчүгэйдик үөрэтиҥ;
• Фаерволлары туһаныҥ;
• Биллэр-көстөр, эрэллээх бреннэр тиэхиньикэлэрин атыылаһыҥ.

Куйаар ситимин нөҥүө үлэлиир тиэхиньикэлэр табыгастаахтар, ол эрээри кутталлаах буолуохтарын сөп.