Эйэлэһии дуу, быстах тыын ылыы дуу?

Икки нэдиэлэ устата ыҥырыа уйатын курдук өрө оргуйа олорбут Аан Илин акыйаан уҥуоруттан Холбоһуктаах Штаттар курдук ыарахан кыттыгас киирэн арыый да уоскуйа быһыытыйда.

 Ким “күлүгээннээтэ”?

Ол иннинэ Трамп Иран-Израиль айдааныгар быһаччы кыттыһарын-кыттыспатын иэмин-дьаамын биллэрбэккэ сылдьыбыта. Бэйэтин тапталлаах “икки нэдиэлэтин” кытта санаппыта. Эспиэрдэр кини тута хоруйу биэрбэт балаһыанньаланна да, “икки нэдиэлэнэн биллиэ” диирин хайыы-үйэ үчүгэйдик билэллэр.

Дьэ бу сырыыга тоҕо эрэ икки нэдиэлэтин кэтэһиннэрбэтэ. Fox News иһитиннэрбитинэн, Иран-Израиль сэриитин тохсус күнүгэр, бэс ыйын 22 күнүгэр, Миссури штат Уайтмен авиабазатыттан бункеры тоҕо түһэр кыахтаах хас биирдиилэрэ 14 туоннаттан тахса ыйааһыннаах GBU‑57 буомбалары тиэммит алта В‑2 бомбардировщик сөмөлүөттэр Ираны туһулаабытынан көтөн кэлэн, хайа анныгар баар Фордо эбийиэгин буомбалаатылар. Ону таһынан, 640 км ыраахтан Натанзеҕа, Исфахаҥҥа баар ядернай эбийиэктэри Эмиэрикэ уу аннынааҕы устар аалларыттан 30 Tomaһawk аракыатанан ытыалаатылар.

Бу кэнниттэн Трамп Ираны “Аан Илин күлүгээнинэн” ааттаан туран, бу дьыала маннык уһуура сатаммат, онон эбэтэр эйэлэһиҥ, эбэтэр Ираны өссө улахан масштабтаах трагедия күүтэр, диэтэ. Израильга туһаайан, АХШ Сэбилэниилээх Күүстэрин өҥөтүгэр аны наадыйбат инигит диэн эрэлин биллэрдэ. “Уолаттар” бу да кэнниттэн уоскуйбатылар, эйэлэһии чааһа буолуор диэри туттуммахтаан хааллылар, арай “кырдьаҕастара” улаханнык кыыһыран ордоотообутун кэннэ биирдэ тохтоотулар.

Бары кыайыылаах буоллубут диэтилэр эрээри…

Дональд Трамп аан дойдуга Иран ядернай хасааһын улаханын суох гынныбыт диэн биллэрдэ. Ол гынан баран, Иран былаастара атаака буолбутун бигэргэттилэр эрээри, туох содуллаах ааспытын эппэтилэр. Үс ядернай эбийиэги атын сиргэ көһөрбүппүт эрэ диэн кэбистилэр. Иран КСИР-ы кытта сибээстээх Тasnim информационнай ааҕыныстыбата Фордо эбийиэгин аттыгар турар Кум куорат туох да буолбакка, уруккутун курдук олорор видеотын тарҕатта.

Онон сорох эспиэрдэр этэллэринии, испэктээк буолан ааста. Иран ядернай бырагыраамата, Фордоҕа баар инфраструктурата улаханнык туох да хоромньуламмата. Быһата, салгыны сатарытан баран тохтоотулар. Ким да бэйэтин хотторбутунан ааҕыммата, Ираҥҥа да, Израильга да кыайыыларын бэлиэтээн уруй-айхал бөҕө буоллулар. Трамп иккис иирсээни муоһалаабыт киһи быһыытынан Гаагаҕа НАТО мунньаҕар түөһэ балачча мөтөйөн тиийдэ. Эбиитин бу күннэргэ кинини Пакистан бырабыыталыстыбата, ол кэнниттэн конгрессмен-республиканец Бадди Картер Эйэ Нобелевскай бириэмийэтигэр түһэрэри туруорустулар.

Балаһыанньа сахсархай

Ол гынан баран, киирсии аата киирсии, хайдах суола-ииһэ суох ааһыаҕай. Ордук Иран улаханнык эмсэҕэлээтэ, хас да ядерщик-учуонайа суох хаалла. Ислам Өрөспүүбүлүкэтин доруобуйаҕа харыстабылын миниистирэ Хоссейн Керманпур эппитинэн, 610 киһи өлбүт, 5 тыһ. киһи эмсэҕэлээбит. Аны Израиль аармыйатын генштабын начаалынньыга Эяль Замир Ираны утары хампаанньа “бүтэ илигин”, инникитин саҥа фаза саҕаланаары турарын, ону Газа сектора сүрүннүө диэбитин, “Российскай газета” суруйар. Ол иһин үгүс эспиэр бу эйэлэһиини быстах тыын ылыы быһыытынан ааҕар. Тоҕо диэтэххэ, иирсээн саҕаламмыт сүрүн төрүөттэрэ быһаарыллыбатылар. Быһаарсар санаата да суох, аракыатанан ытыалаһа сырыттахтара. Салгыы ядернай дьыалаҕа кимниин сөбүлэһиини түһэрсэрэ, Иран “эйэлээх атомын” салгыырын туруорсар түгэнигэр, Вашингтоннаах Тель-Авив хайдах дьаһаналлара биллибэт. АХШ буомбалара түспүт эбийиэктэригэр төһө-хачча хоромньу тахсыбытын
МАГАТЭ иниспиэктэрдэрэ билиэ эбиттэрэ буолуо да, Иран парламена кинилэри кытта бииргэ үлэлиирин тохтотор туһунан сокуон бырайыагын бигэргэттэ. Бэс ыйын 24 күнүгэр CNN ханаал уонна Tһe New Үork Times иһитиннэрбиттэринэн, эбийиэктэр урусхалламматахтар, онон ядернай бырагыраама үлэтин хас да ыйга тохтотон эрэ ылыан сөп диэбиттэр. “Блумберг” бигэргэтэринэн, Исфахаҥҥа баар ядернай киини буомбалыылларыгар үс чинчийэр реактор турар дьиэтин американецтар тоҕо эрэ тыыппатахтар.

Ону кытта быһа холуйан 400‑чэ киилэлээх байытыллыбыт уран ханна барбыта биллибэт. РФ Тас эрэспиэскэҕэ сулууспатын баһылыга Сергей Нарышкин иһитиннэрбитинэн, Ираҥҥа радиация быыһылаан тахсыыта суоҕунан, ити чахчыны итэҕэйиэххэ сөп.

Онон Трамп “күүс нөҥүө олохтообут эйэтэ” балачча сахсархай туруктаах. Аныгыскы иирсээн «дэлби тэбиэр» диэри дуогабар күүһүнэн саба баттаан олороругар тиийэр.

Ормуз силбэһиитэ тугунан дьайыай?

Иран утары турар күүстэргэ биир туус куоһурдаах. Ол Ормузтааҕы силбэһии. Бу манан Персидскэй хомо дойдулара таска таһаарар ньиэптэрин уонна убатыллыбыт гаастарын 20% ааһар.

Ол иһин АХШ атаакалаабытыгар эппиэт быһыытынан Иран парламена Ормуз силбэһиитин сабар туһунан быһаарыныы ылынан турар. Ол гынан баран, маны өрөспүүбүлүкэ Куттал суох буолуутун сэбиэтэ биһирээбэтэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, Иран бэйэтин атыытын-эргиэнин 70%-на эмиэ бу силбэһиинэн барар, онон сырыыны бүөлүүрэ бэйэтигэр ураҕастаммыкка тэҥнээх. Арай синигэр түстэҕинэ эрэ итинниккэ барыан сөп.

Ол иһин иирсээн үгэнигэр АХШ госсэкирэтээрэ Марко Рубио Ормуз силбэһиитин саптарбат курдук Ираны алы гын диэн Кытайга эппитин, Reuters суруйар. Кытай онто да суох бэйэтэ иннэ-бүргэс үрдүгэр олорор. Бу силбэһиинэн бэйэтигэр Катартан уонна ОАЭ-тан убатыллыбыт айылҕа гааһын (20%) ылар. Ону таһынан, кэлиҥҥи сылларга Иран чэпчэки ньиэбин хото атыылаһар. Иирсээн буолуон иннинэ Пекин Иран инфраструктуратыгар 400 млрд. дуоллары угар санаалааҕа. Бу манан сирдэрин баайыгар тиийэр, уһулуччу наадалаах тэргэн айан суолун оҥостор былааннааҕа. Ол гынан баран, ити иирсээнтэн сылтаан былаана салгыҥҥа ыйанна. Эбиитин иккистээн күөдьүйэн, Иран ньиэп хостуур сирдэрэ тоҕо буомбаланнаҕына, ити үлүгэр миллиардынан кытай дьылҕата хайдах буолар? Онон эрэйэ суох Арассыыйа диэки хайыһан, “Сила Сибири‑2” иккис турбатын тардара ордук, диэн суруйар Tһe Wall Street Journal. Ол эрээри Кытай саарыыр, кэтэһэр. Иран сытыары-сымнаҕас майгыланнаҕына, тоҕо турба тардан эрэйи көрүөй.

Өрөгөй табыллыбата

Бэс ыйын 24–25 күннэргэ Гаагаҕа НАТО саммита буолла. Иккис иирсээнин тохтоппут Дональд Трамп аны Украинаны быһаарыам диэн аара суолга баран иһэн биллэрбитэ. Нидерландыга түөһэ улаханнык мөтөйөн тиийбитин кэннэ, аҕыйах чаас буолаат “Ираҥҥа улахан көдьүүһэ суох атаака буолбутун” туһунан АХШ эрэспиэскэтин дакылаата дьон көрүүтүгэр тахсан хаалбыт, диэн суруйар Tһe New Үork Times. Абата диэн, дакылаат ааптарынан Пентагон илэ бэйэтэ эбит. Бу иннинэ CNN ханаал уонна Tһe New Үork Times эрэспиэскэ дааннайдарыгар олоҕуран, ол туһунан эппиттэрин, Трамп “фейк” диэн турар. Онон триумф аанньа табыллыбата.

Саммикка НАТО дойдулара, оборуонаҕа угар ороскуоппутун 2035 сылга диэри 5% улаатыннарыахпыт диэн Трампы алы гыммыттар. Арай Литва бэрэсидьиэнэ Гитанас Науседа, наһаа хойутууһубут, Арассыыйа оборуонатыгар угар үбүттэн олох хаалыыһыкпыт диэн ыйылаан эрэ хаалбыт. Атыттар ону истибэтэҕэ буолбуттар, уон сыл, эппиккэ дылы, “понятие растяжимое”, онуоха диэри туох буолуо, ким кириэһилэтэ уларыйыа биллибэт. Кылаабынайа, сибилигин Трамп НАТО-тан тахсан барбата, саммит сүрүн сыала ол этэ. Украина идэтинэн харчы көрдөөбүтүн, көрүөхпүт диэбит.

Иһэ истээх дьыала

Иран-Израиль иирсээнигэр АХШ кыттыһыытын сорохтор атыннык көрөллөр. “АХШ буомбалыырын буомбалаата гынан баран, улахан сэриини тардар курдук оҥостубата. Тоҕо диэтэххэ, Вашингтон дьиҥнээх күрэстэһээччитэ — Кытай. Онон Ираны буомбалаан, Пекиҥҥэ илдьит ыытта. Наада буоллаҕына, стратегическай сэрии сэппитин туттуохпутун сөп диэн. Онто суох Соҕуруу-Кытай муоратыгар, Тайбааҥҥа, Киин Азияҕа ыгыллыы бара турар. Эмиэрикэ хас да сэриини салайан биэрэ сылдьар, онтон биирэ — Ираҥҥа”, диэн politnext саайт суруйар.