Экэниэмикэҕэ бигэ турук, үүнүү баар

«Дойдубут уустук историческай кэмигэр Саха сирэ күүс-күдэх биэрэр саҥа сиринэн, Арассыыйа эрэллээх экэнэмиичэскэй тирэҕинэн буолла”, –  диэн Ил Дархан Айсен Николаев туһаайан этиитигэр киэн тутта этэн турар. Соторутааҕыта Ил Түмэҥҥэ Бырабыыталыстыба 2024 сыллааҕы үлэтин туһунан Ил Дархан отчуотун истибиппит. Онно этиллибитинэн, төһө да уустук күн-дьыл, араас сааҥсыйалар бүрүүкээн турдаллар, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр бигэ турук, үүнүү баара көстөр.

Бырамыысыланнаска

Экэниэмикэҕэ былырыыҥҥы көрдөрүүлэри кытта быйылгы сыл бастакы ыйдарын холбуу тутан көрдөххө, ылыллыбыт тэтими ыһыктыбакка баран иһэрбит үөрдэр. Ол курдук экэнэмиичэскэй үүнүүбүтүнэн Уһук Илиҥҥэ эрэ буолбакка, дойдуга кытта бастакылар кэккэлэригэр таҕыстыбыт.

Бырамыысыланнаска көрдөрүүбүт Арассыыйа орто көрдөрүүтүн 2 төгүлүнэн куотта уонна 8,5%-ҥа таҕыста. Бу сылга 49,5 мөл. туонна таас чоҕу хостоон аан бастакытын Кузбасс кэнниттэн иккис миэстэҕэ таҕыстыбыт. Кыһыл көмүһү хостуур бырамыысыланнаспыт былырыын 100 сыллаах үбүлүөйдэрин көрсө рекордаах 54 туонна көмүһү хостоон, дойдуга иккис миэстэ буолбуппут. Быйыл бу көрдөрүү 55 туонна буолла, ылбыт кирбиибитин тутан сылдьабыт, билиҥҥитэ Магадан уобалаһын кэнниттэн иһэбит. Онон консолидированнай бүддьүөккэ бэйэбит дохуоппут 246 млрд. солк. буолан турар.

Эрэгийиэннээҕи ВРП, инвестиция уонна бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы курдук сүрүн экэнэмиичэскэй көрдөрүүлэргэ инники сылдьарбыт оннунан хаалла.

Бүддьүөккэ дохуот киириитинэн өрөспүүбүлүкэ дойду иһигэр 12‑с миэстэҕэ сылдьар, Уһук Илиҥҥэ инники күөҥҥэ таҕыста. Бүддьүөппүт бэлиитикэтэ социальнай хайысхалааҕын ыһыктыбат, бастакы уочарат социальнай суолталаах эбэһээтэлистибэлэрин толорор дьүккүөрдээх.

Быйыл тохсунньу-муус устар ыйдарга бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 4,8%-нан улаатта, бу Уһук Илин орто көрдөрүүтүттэн 2 төгүлүнэн, оттон дойду орто көрдөрүүтүттэн 4 төгүлүнэн улахан.

Көрдөрүү өссө үчүгэй буолуоҕун, сааҥсыйалар ытарчаларыгар ылларан олорорбут улаханнык мэһэйдиир.

Инвестицияҕа саҥа хардыылар

Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар күн бүгүн глобальнай экэниэмикэҕэ туһаайыылаах Арассыыйа бөдөҥ инвестиционнай бырайыактара: саҥа суоллар, коммуникация ситимнэрэ, дойду Илин өттүнээҕи энэргиэтикэтин сүрүн эбийиэктэрэ олоххо киирэллэр. Ол түмүгэр инникитин дойду экэнэмиичэскэй өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйар сир баайын туһаҕа таһаарыы барыахтаах. Ол курдук былырыын сүрүн инфраструктурнай эбийиэккэ тутар үлэлэр саҕаламмыттара. Өлүөнэни туоруур күргэ тирэҕин анныгар бастакы сыбаайалар туруоруллубуттара. 2025 сылга муоста 26 тирэҕэр анаан 920 сыбаайаттан 283 турара былааннанар. Уҥа кытылга муостаҕа киирэр сири тутуу саҕаланыахтаах.

Билиҥҥи балаһыанньанан инвестиция киириитэ аччаан турара биллэр, ол иһин өрөспүүбүлүкэ салалтата инвестордарга саҥа өйөбүл мэхэньиисимин тутталларын көҕүлүүллэр. Ол курдук былырыын Өлүөхүмэ улууһугар 32 млрд. солк. инвестициялаах “Токко” ГОК тутуутугар харчыны угуу уонна көмүскээһин туһунан бастакы Сөбүлэһии түһэрсиллибитэ. 59 млрд. солк. инвестициялаах Маччабыыннааҕы ньиэп үөскээбит сирин оҥорууга бастакы анал инвестиционнай хантараак түһэрсилиннэ. 107 мөл. солк. үүт аһылыгы оҥорууга бастакы офсетнай хантараак оҥоһулунна.

Бэйэ оҥорон таһаарыыта

Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөлөрү урбааҥҥа биэрии судургутуйда, онон урбаанньыт бэйэтин табаарын, өҥөтүн сайыннарарыгар кыах бэрилиннэ. Өрөспүүбүлүкэ тыатын сиригэр олохтоох оҥорон таһаарыы 7 территорията тэрилиннэ, манна 570‑тан тахса үлэ миэстэтэ тахсыахтаах, былааннаммыт инвестициянан 3,3 млрд. солкуобай көрүллүөхтээх. 2024 сылга резиденнэр 107,5 мөл. солк. укпуттар. Бу тыа сирин экэниэмикэтин тутан турар агробырамыысыланнай сектор, туризм уонна араас өҥөлөр бырайыактара буолаллар. Кирэдьиит бырыһыана үрдээн турар кэмигэр бырайыактары олоххо киллэриигэ судаарыстыба көмөтө хайаан да наада. Манна даҕатан эттэххэ, тыа хаһаайыстыбата оҥорон таһаарыытын өйүүр тиһик быйылгыттан уларыйан турар. Улуус дьаһалталара бэйэлэрин сирдэрин-уоттарын уратытын, тугу иитэллэрин, дьарыктаналларын учуоттаан туран, тыаларын хаһаайыстыбатын бэйэлэрэ көрөн-истэн сайыннарыахтара. Кинилэргэ 8,9 млрд. солкуобайга диэри улаатар субвенциялаах 15 хайысханан үлэлииллэригэр судаарыстыбаннай боломуочуйа бэрилиннэ. Бүгүн улуустар нормативнай правовой аахталара ылылынна, талан ылыы барда, ол иһигэр оҥорон таһаарар эбийиэктэртэн ханныктары бастатан туран саҥардыы быһаарылынна. Дьоҕус кыамталаах эбийиэктэри тутууга улуустар боломуочуйалара кэҥээбитин түмүгэр сыл бүтүөр диэри 40‑тан тахса саҥа оҥорон таһаарар эбийиэк үлэҕэ киирэрэ күүтүллэр, ону таһынан үлэлии турар 20‑тэн тахса эбийиэккэ өрөмүөн уонна саҥардан оҥоруу барыаҕа. Бачча улахан көмөнү, эппиэтинэһи ылан баран, тыа хаһаайыстыбата өрөспүүбүлүкэни бэйэ бородууксуйатынан хааччыйарыгар эрэнэбит.

Урбаан, креативнай экэниэмикэ

Бүгүн өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр үлэлиир хас төрдүс киһи дьоҕус уонна орто урбаан бэрэстэбиитэлэ буолар. Биисинэһи өйүүр сыалтан 2025 сылтан судургутуйбут систиэмэнэн дохуоттан ылыллар түһээни 6%-тан 4%-ҥа диэри, “доходы минус расходы” тиһиктэн 10%-ҥа диэри түһээни аччатар быһаарыы ылыллыбыта. Маны таһынан 1 тыһ.кв.миэтирэттэн кыра иэннээх дьиэ-уот кадастровай сыанатынан мал-сал түһээниттэн босхолонор. Бу дьаһал биэс сыл устата дьайар.

Урбаанньыттар өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сайыннараллар, инники кэскилин оҥорсоллор. Кинилэр бары кэриэтэ туспа толкуйдаах, ураты идиэйэлээх дьон. Ол иһин Ил Дархан креативнай уонна цифровой экэниэмикэни сайыннарыы стратегическай суолталааҕын куруук тоһоҕолоон бэлиэтиир. Былырыын манна үлэлиир дьон ахсаана 3 тыһыынчанан эбиллэн, 48 тыһ. тиийбит. Аҥаардас саха киинэтин хомуура быйыл 5 ый иһигэр 180 мөл. солк. тахсаны киллэрдэ. «Экстра Синема» технологиятынан киинэ саалалара Индияҕа үлэлиэхтэрэ, Киин Азия судаарыстыбалара бэркэ интэриэһиргии сылдьаллар.

Билигин бу эйгэ үлэһиттэрэ урутаан иһэр оҥоһуктары, технологияны биһиги усулуобуйабытыгар киллэрэн, туһанан иһэргэ суолу арыйаллар. Ол курдук былырыын “Якутия” технопааркаҕа киһитэ суох көтөр аппарааттар лабаратыарыйалара аһыллыбыта. Эмиэ манна Сбер көмөтүнэн Оҥоһуу өй лабаратыарыйата баар буолла. IT-сектор саҥа оҥорон таһаарыыларын алмааһы хостуурга туһаналлар, цифровой куттала суох эйгэни хааччыйан сир баайын хостооччуларга көмөлөһөллөр. Хайаҕа, карьерга үлэлиир тиэхиньикэ бырагырааматын бэйэ киэнигэр уларыттылар, дьону таһар сөмөлүөт хамсатааччытын кэтээн көрөллөр, мэдиссиинэҕэ, онтон да атын эйгэҕэ дьоһун түмүктэри ситистилэр.

ПМЭФ‑2025

Бэс ыйын 18–21 күннэригэр Петербурга норуоттар икки ардыларынааҕы экэнэмиичэскэй пуорум үлэтин саҕалаата. Саха сирэ экэниэмикэ сүрүн салааларын хабар 20‑чэ стратегическэй сөбүлэһиигэ илии баттаһыахтаах. Болҕомто ордук инфраструктураны сайыннарыыга, урбааны өйөөһүҥҥэ, каадыры уонна үөрэхтээһини бөҕөргөтүүгэ, ыраах, суола-ииһэ суох нэһилиэктэргэ олоҕу хааччыйар инфраструктураларын саҥардыыга туһуланыаҕа.

“Петербурдааҕы экэнэмиичэскэй пуорумҥа биһиги сыл ахсын хастыы да бөдөҥ сөбүлэһиилэри түһэрсэбит. Быйыл эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕылартан саҕалаан, “Газпром” курдук бөдөҥ хампаанньалардыын сөбүлэһии түһэрсиэхпит. Бу барыта өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар туһуланар”, — диэн иһитиннэрдэ Ил Дархан Айсен Николаев.

ХААРТЫСКА: АНДРЕЙ СОРОКИН (ЯСИА) ТҮҺЭРИИТЭ.