Эксээмэн эридьиэстэрэ

Оскуола үөрэнээччилэригэр сааскы сынньалаҥ чугаһаата. Ол эрээри, эксээмэннээх оҕолор сынньалаҥы аахсыбакка бэлэмнэниэхтэрэ турдаҕа. Быйылгы эксээмэҥҥэ улахан уларыйыы суох. Биллэрин курдук, эксээмэнтэн, идэни талыыттан оҕо тус олоҕо эрэ буолбакка, бүтүн дойду экэниэмикэтин сайдыыта быһаччы тутулуктаах.

Үлэһит тиийбэт

Ааспыт сыл бүтүүтэ Арассыыйаҕа каадырга дэписсиит 1,5 мөл. киһиэхэ тэҥнэһэрэ. Дойду Экэниэмикэтин сайдыытын министиэристибэтэ, ити сыыппара 2030 сылга икки мөлүйүөҥҥэ диэри тиийиэ диэн сабаҕалаабыта. Ону кытта үлэтэ суох киһи ахсаана устуоруйаҕа саамай намыһах сыыппараҕа тэҥнэһэн турар — Росстат чахчытынан, сэтинньигэ 2,3% диэн иһитиннэрбиттэрэ. Сылга, ортотунан, каадырга ирдэбил 73 мөл. киһиэхэ тэҥнэһэр. Онон каадыр буоппуруоһун быһаарар туһугар ыччаты үөрэтэр кыаҕы кэҥэтэр уонна оҥорон таһаарыыны үрдэтэр наада. Билигин сүрүннээн квалифицированнай уонна оробуочай идэлэргэ үлэһит илии тиийбэт. Дьэ, ол иһин кэлии күүһү туһанарга күһэллэллэр.

Кэлин орто анал үөрэҕи талар ыччат ахсаана эбиллэн иһэр. Иллэрээ сыл 1,2 мөл. киһи кэллиэскэ, тиэхиньикумҥа киирбит. Ити дойду 9-с кылааһын бүтэрээччилэриттэн быһа холуйан 60% буолар.

Сахалыы даҕаны толкуйдаан көрдөххө, ынаҕы иитиэн баҕарбат саха ыччатын оннугар омуктар кэлэн: “Биһиги сүөһү иитэбит, олохтоох дьону аһынан хааччыйабыт. Атыыһыттыы, баттах кырыйа барабыт”, — диэтэхтэринэ, ким да үүрэн ыыппата, оҥойон турар миэстэни сабарга үөрүүнэн ылара биллэр. 1990‑с сылларга төрөппүттэр: “Оҕобут үөрэниэх этэ буоллаҕа, биһиги курдук ынах кутуругун манаан олоруо дуо?” — диэн укпут “өйдөрө” билигин даҕаны үлэлии турар, оччотооҕу оҕолор улаатан, үрдүк үөрэхтэнэн, ыал буолан, куоракка хаалан биир хостоох, 40 кв. м иэннээх кыбартыыраҕа “хааллан” олороллор. Дьэ, ол иһин дойду салалтата ыччаты тыа сиригэр олохсутаары, “бырайыак” диэн аныгы аатынан араас бырагыраамалары толкуйдаан олоххо киллэрэргэ дьулуһар. Мөлүйүөнүнэн мэҥиэлээн тыа сиригэр учууталлыы, быраастыы, биэлсэрдии, кэлин букатын даҕаны култуураҕа үлэлии тиийэллэрин ситиһэ сатыыр.

Манна даҕатан эттэххэ, аҕыйах сыллааҕыта буҕаалтыр, атыыһыт идэтэ сүтүөҕэ диэбиттэрэ эрээри, күн бүгүн атыыһыт ханна баҕарар тиийбэт. Аны кэлин “Ыанньыксыкка, сүөһү көрөөччүгэ наадыйабыт” диэн ботуччу хамнаһы ыйан биллэриилэри таһаараллар. Хаһаайыстыбалаах дьонтон ыйытан көрдөххө: “Үчүгэй үлэһит дэҥҥэ көстөр. Үгүстэр хамнастарын ыллылар да сүтэн хаалаллар. Ол иһин куораттан көрдүүбүт”, — дэһэллэр.

Сыыппараларга сигэннэххэ

Былырыын дойду үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар 1,37 мөл. киһи үөрэххэ киирбитэ. Итинтэн 54,7% төлөөн, бүддьүөт суотугар — быһа холуйан 45,3%. Университеттарга бүддьүөт миэстэтин 40% инженернэй-тиэхиньиичэскэй идэлэргэ көрүллүбүтэ. Бу үөрэх хайысхаларыгар абитуриеннартан 2,3 мөл. сайабылыанньа киирбититтэн, 427 400 устудьуону үөрэххэ ылбыттар.

Арассыыйа хампаанньаларыгар 600 тыһ. инженер тиийбэт диэн иһитиннэрэн тураллар. Уопсайынан, 2030 сылга дойду үлэҕэ ырыынагар
2–3 мөл. үлэһит ирдэниэҕэ диэн суоттаан олороллор. Маныаха үлэ миниистирэ Антон Котяков этэринэн, саҥа үлэ миэстэтин үс гыммыт иккитин орто анал үөрэхтээх дьон ылыахтаах.

Кэлин орто анал үөрэҕи талар ыччат ахсаана эбиллэн иһэр. Иллэрээ сыл 1,2 мөл. киһи кэллиэскэ, тиэхиньикумҥа киирбит. Ити дойду 9‑с кылааһын бүтэрээччилэриттэн быһа холуйан 60% буолар. Холобур, 2019 сыллаахха 906 тыһ. киһи эбит. Былырыын 1,25 мөл. киһи орто үөрэххэ киирбит. Итинтэн 60‑ча бырыһыана — 9‑с кылаас кэнниттэн туттарсааччылар.

Саҥа пилотнай бырайыак

Судаарыстыбаннай Дуума иккис ааҕыыга саҥа сокуон барылын ылынна. Үһүс ааҕыыны дьокутааттар кулун тутар 18 күнүгэр былаанныыллар. Туох сокуона? Дойду 12 эрэгийиэнигэр кэллиэскэ, тиэхиньикумҥа киирэр былааннаах оҕолорго сүрүн уопсай үөрэхтээһин (9‑с кылаас) аттестатын ылыыны судургутутуохтара. Ол эбэтэр бу пилотнай эрэгийиэннэргэ олорор оҕолор быйыл түөрт эксээмэн оннугар икки биридимиэти — нуучча тылын, математиканы эрэ туттарыахтара. Өскөтүн эспэримиэни табыгастаах диэтэхтэринэ, бу быраактыканы дойду үрдүнэн тарҕатыахтара. Судаарыстыбаннай Дуума бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин бу Арассыыйаҕа орто анал үөрэҕи сайыннарыыга суолталаах докумуон диэн бэлиэтээн турар.

Маҥнай пилотнай бырайыакка биэс эрэгийиэн хабыллар диэн этэ, иккис ааҕыыга уон иккигэ диэри эппиттэрэ билиннэ. Онон бырайыак 2025 сыл ахсынньы 31 күнүгэр диэри ыытыллыахтаах уонна Москва, Санкт-Петербург, Кемеровскай уобалас (Кузбасс), Липецкэй, Нижегородскай, Ростовскай, Саратовской, Тюменскай уобаластар, Камчатскай, Краснодарскай кыраайдар, Хотугу Осетия Өрөспүүбүлүкэтэ (Алания) уонна Ямало-Ненецкэй автономнай уокуруктар хапсыахтара. Эспэримиэҥҥэ кыттыһарга бэлэм уонна баҕалаах субъектары талбыттар. Бырайыакка анаан-минээн араас экэнэмиичэскэй балаһыанньалаах уонна уратылаах эрэгийиэннэр киирбиттэр.

Ол курдук, бу эрэгийиэннэр 9‑с кылааһы бүтэрэр, кэллиэскэ, тиэхиньикумҥа киирэр былааннаах оҕолоро түөрт биридимиэккэ эксээмэн (ОГЭ) оннугар иккини эрэ туттарыахтара: нуучча тылын уонна математиканы. Онтон 10‑с кылааска хаалан салгыы үөрэнэр баҕалаахтар эрдэтээҥҥи курдук түөрт биридимиэти: нуучча тыла, математика (булгуччулаах) уонна икки талар. Маныаха 10‑с кылааска салгыы хаалар былааннаах эрээри, алын баалы ылбатах оҕолор кэллиэскэ бүддьүөт суотугар үөрэнэ киириэхтэрин сөп диэн ыйаллар. Эспэримиэн ыытыллар бэйэлэрин эрэгийиэннэригэр үөрэххэ киирэллэригэр ордук болҕомто ууруллуо дииллэр.

Дьэ, ити каадыр тиийбэт кыһалҕатын быһаарар суол бу тахсан кэллэ. Инньэ гынан, икки куобаҕы тэҥинэн “өлөрөллөр”, бастакытынан, оробуочай идэлэргэ үлэһит илии тиийбэт кыһалҕатын быһаараллар, иккиһинэн, оҕолор 9‑с кылаас кэнниттэн эрэгийиэҥҥэ миэстэтигэр идэ ылан, үлэ ырыынагар ирдэнэр үлэһит буолаллар.

“Оҕом тохсус кылаас кэнниттэн үөрэххэ киириэн баҕарбыта да, үчүгэй идэлэр суохтар. Баар да буоллахтарына, төлөбүрдээхтэр эбит” диэн төрөппүттэртэн элбэхтик истэбит. Бу пилотнай эрэгийиэннэргэ, чуолаан, 9‑с кылаас кэнниттэн туттарсааччыларга аналлаах бүддьүөт миэстэлэрин хото көрөллөрө, идэлэри сыымайдыыллара сэрэйиллэр.

Түмүк

Түмүктээн эттэххэ, үлэ ырыынагар туһаайан орто анал үөрэххэ, эксээмэҥҥэ эмиэ ити курдук уларыйыылар киирэн эрэллэр. Биллэн турар, ким оҕото биир кэлим эксээмэнин ситиһиилээхтик туттаран, тута үрдүк үөрэххэ киириэн сириэй. Ол эрээри, биир кэлим эксээмэн 10–11‑с кылааска эрэ саҕаламмат эбээт. Оҕо оскуола боруогун атыллаатын кытта сүүнэ “мотуор” үлэлээбитинэн барар. Билиҥҥи кэмҥэ идэни сөпкө талыы аҥаардас оҕоттон эрэ тутулуга суох. Үрдүк үөрэххэ биир кэлим эксээмэнинэн ылар буолуохтарыттан, учуутал үлэтин, үөрэтиитин хаачыстыбата уонна төрөппүт оҕону сөпкө салайыыта быһаарар оруоллаах. Онон эксээмэн эридьиэстэрэ араас.

ХААРТЫСКА: PXHERE.COM/RU/PHOTO СААЙТАН