Өксөкүлээх суолунан айан

2025 сыл. Бэс ыйын 28 күнэ.

М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет «ЛНРФ-24» маҕыстырааннара үөрэхпит дьылын «А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй Өймөкөөн сиригэр эйэни олохтуурга  хорсун быһыыта» диэн барылбытын олоххо киллэриинэн түмүктээтибит.

Барыл кылгас ис хоһооно: Саха сиринээҕи Киин Ситэриилээх Кэмитиэт хамыыһыйата 1925 с ыам ыйын 18 күнүгэр 23 N-дээх кистэлэҥ уурааҕынан А. Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй уонна И.А. Степанов-Ньалыас Уйбаан Сэбиэскэй былааһы утарар этэрээттэри эйэнэн саҥа олоххо холбоһоллоругар өйдөтөр үлэни ыытар санаалаах Дьокуускай куораттан Өймөкөөҥҥө аттаммыттара.

Ыарахан айаны аахсыбакка, кинилэр 1925 сыл бэс ыйын 30 күнүгэр Өймөкөөҥҥө тиийбиттэрэ уонна от ыйын 1 күнүгэр улуустааҕы сийиэһи тэрийбиттэрэ. Атырдьах ыйын 3 күнүгэр утары турааччыларга Өксөкүлээх Өлөксөй мунньах тэрийэн ыытар. Бу мунньахха Алексей Елисеевич хаан тоҕуута суох эйэлээхтик саҥа олоххо кыттыһыы суолтатын аһаҕастык өйдөтөн ыҥырар. Түмүгэр  29 киһи саатын-саадаҕын ууран, биир ытыыта, таммах  хаан тохтуута суох саҥа олоххо, Сэбиэскэй былааска кыттыһан барар.

 Өксөкүлээх Өлөксөй эйэлээх олох туһугар үлэтин үйэтитэр, ыччакка дойду туһугар патриоттуу санааны күүһүрдэр соруктаах бу барылбыт 2025 с. ыам ыйын 18 күнүттэн саҕаламмыта уонна 2025 с. ахсынньы 31 күнүгэр түмүктэниэхтээх. Үлэбит биир улахан эппиэтинэстээх көрүҥүнэн Өймөкөөҥҥө тиийии буолар.

Бастакы айаммытыгар биһиги куратордарбыт  – билэлиэгийэ билимин дуоктара, М.К Аммосов аатынан Хотугулуу-Илинни бэдэрээлинэй  үнүбэрситиэт Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн саха литэрэтиирэтин хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин үрдүк  профессиональнай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ Окорокова Варвара Борисовна, ону сэргэ  билэлиэгийэ маҕыыстыра, М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн саха литэрэтиирэтин хаапыдыратын ыстаарсай үөрэтээччитэ Шишигина Василиса Романовна.   Учууталларбыт  биһигинниин барсаннар айаммыт үлэтин иилээн-саҕалаан биэрдилэр.

Оттон саха литэрэтиирэтин хаапыдыратын маҕыстырааннарыттан:  Николаев Валериан Парфеньевич — СӨ уонна РФ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, мэдиссиинэ билимин дуоктара, Арассыыйа Суруналыыстарын уонна СӨ Суруйааччыларын сойуустарын чилиэнэ;

 Бочкарева-Иннокентьева Александра Самсоновна-Сууралдыма Куо —  РФ Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, СӨ норуодунай худуоһунньуга, СӨ ускуустубатын үтүөлээх улэһитэ, СӨ култууратын туйгуна, Чурапчы улууһун Бологур нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо;

 Никонова Мария Романовна – үрдүк  үөрэхтээх учуутал, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, үлэ бэтэрээнэ;

Петров Егор Николаевич —  тутуу инженерэ, CCPC 13 авторскай сибидиэтэлистибэтин, РФ  үс патенын ылбыт саҥаны айааччы, үлэ бэтэрээнэ, СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтин бэтэрээнэ, СӨ национальнай остуол оонньууларыгар бэдэрээсссийэтин бырабылыанньатын чилиэнэ;

 Харайданова Ирина Ивановна-Сэгэлдьийэ Чээлэй, СӨ үөрэҕириитин уонна ыччат бэлиитикэтин туйгуна, «Кэскил» оҕо өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһыатын «Добордоһуу уонна эрэл», «Дьиэ кэргэн бэлиитикэтин сайдыытыгар кылаатын иһин», «Учууталлар учууталлара» бэлиэлэрдээх, үлэ бэтэрээнэ, Арассыыйа Суруналыыстарын уонна  СӨ Суруйааччыларын сойуустарын чилиэнэ, Байаҕантай нэһилиэгин бочуоттаах  олохтооҕо;

уонна суоппарбыт Иванов Николай Федорович ылсыбыт үлэбитин тиһэҕэр тиэрдэр санаалаах, сүҥкэн өрө көтөҕүллүүлээх бэс ыйын 28 күнүгэр Доҕордоһуу болуоссатыттан айар тыл аҕата А. Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй пааматынньыгыттан айаммытын саҕалаабыппыт.  Сүгүрүйэр суруйааччыбыт аатын ааттаан туран, сэттис сырыытынан барарбытыгар көҥүл ылан: «Аартыкпыт аһаҕас буоллун, суолбут субулла турдун!» — диэн көрдөһөн ыраах суолга аттаммыппыт. Сарсыардааҥҥы чэбдик салгын биһиги быһаарыныыбытын биһириирдии, оргууй аҕай сылаанньыта имэрийэрэ.

Аара Аллараа Бэстээххэ бородуукталанныбыт. Суоппар Николай сыыдам сырыылаах массыыната көнө суол устун чэпчэкитик сыыйыллан,  күнүс икки чааһы ааһыыта «Налга» налыччы аһаатыбыт. Сотору кэминэн күөх да күөх хонуулаах Чөркөөххө тиийэн,  итии тыыны илдьэ тиийбит ыалдьыттар мааныланныбыт.  Аһаҕас халлаан анныгар турар Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан политсыылка түмэлин сэбиэдиссэйэ Михаил Александрович Протодьяконов көрүстэ:

— Быйылгы дьыллаахха мээнэ сыл буолбатах, суругунан литэрэтиирэ төрүттэммитэ 125 сыла.  «Байанай алгыһа» Таатта Уучайыгар суруллубут диэн буолар. Онтон ыла саха омуга сайдыытыгар улахан аартыктар аһыллаллар.

Оттон бу түмэли тэрийбит Суорун Омоллоон инникини өтө көрөн, 1977 сыллаахха таҥара дьиэтэ самналлан, урусхалланан турарын куупалын анньан, кириэһин туруоран, куолакалын тыаһатан, Сэбиэскэй сойууһу даҕаны, киэҥ Арассыыйаны даҕ аны барытын сөхтөрбүт. Оччолорго таҥара суох диир дьоҥҥо соһуччу этэ, таңара үөрэҕэ, миссионердар, политсыылынайдар саха норуотун сырдаппыттара диэн санааттан барыта сиэттэрэн тахсыбыта. Онно Суорун Омоллоон сыылынайдары барыларын аҥар кырыытыттан мээнэ аҕалбатах, онно бастатан туран, чуо Таатта сиригэр олорбут Э. К. Пекарскай  аатын ахтабыт.  Кини тылдьыта бу сиргэ айыллыбыт буолан, Суорун Омоллоон Пекарскайы үөрэтэр уонна бэйэбит тылбыт сайдарыгар төһүү күүс диэн сыаналаан, Бастакы Игидэй сириттэн Оруоһуттар дьиэлэрин аҕалар.     Ол ааспыт дьылларга кинээс Уйбаан Оруоһун Пекарскайы ыңыран аҕалбыт, родовой управаҕа олохтообут, кэнники ол дьиэни киниэхэ туран биэрэн 18 сыл устата олорон Пекарскай саха тылын үөрэтэр. Оттон анараа биэрэккэ  Трощанскай  Баһылай олорбут дьиэтэ баар. Баһылай биһиги итэҕэлбитин үөрэппитэ. Бу Уҥа кытыл саха олоҕор анаммыта. Ол аата Аал Луук маспытын ааттыыбыт,  Иван Васильевич Попов уонна Михаил Михайлович Носов уруһуйдарынан    оҥоһуллубут туос ураһабытын Егор Дмитриевич Андросовтаах оҥоруохтарыттан ыла хас улуус, хас ыһыах аайы баар буоллулар.

Саха итэҕэлин түһүлгэтигэр тугу эрэ туруорбут киһи диэн баҕалаах этим. Аан бастаан боростуой  ыһыах эскиһин оңорбуппут. Алгысчыт алгыы турар, Далбар Хотун удьаанан чорооннорго кымыс кута турара көстүөхтээҕэ. Онтон толкуйдаан-толкуйдаан баран, «Байанай алгыһа» суруллубута 125 сыла уонна Өксөкүлээх Өлөксөй  курдук норуотугар алгыһы анаабыт суоҕун тэҥэ диэн санаа киирдэ. Кини курдук «Байанай алгыһа», «Былыргылыы алгыс», «Оттоку олук алгыһа» о. д. а. айымньытынан саха норуотун араңаччылаан омугар алгыһын анаабыта. Саха олоҕор баар сиэри-туому үөрэтэн суруйан хаалларбыта. Онон хайаан да манна Өксөкүлээх Өлөксөй туруохтаах эбит, кини бу таҥара дьиэтигэр сүрэхтэммитэ, манна учууталлаабыта, Амма Аччыгыйын, Суорун Омоллоону, Эллэйи үөрэппитэ.  Алгыстаах Тааттаҕа кини туруохтаах, онон Өксөкүлээх Өлөксөйү туруордубут.

Иллэрээ күн убайын Оонньуулаах Уйбаан 160 сааһын үбүлүөйэ этэ.  Кини улуус бастакы кулубата, кини аата сурукка-бичиккэ киириэхтээх. Төһө да 3 эрэ сыл кулубалаан олордор, үгүһү да оҥотторор, балыыһа, үөрэх, сир-уот салааларын баһылаабыта, кураан дьылга дьонун-сэргэтин олоҕун огдолуппатаҕа. Өксөкүлээх Өлөксөйү үөрэттэрбитэ, Ойуунускайга истипиэндьийэ анаан, саха норуотун олоҕо уларыйарыгар улахан өҥөлөөх, — диэн кэпсээнин иһиттибит.

 ххх

Иллэрээ күн Өксөкүлээх Өлөксөй уонна Оонньуулаах Уйбаан сыдьааннара аал уоттарын аһаппыттар эбит. Оттон биһиги бу Өксөкүлээх пааматынньыгар бастакы ыалдьыттар буоламмыт аал уокка сылгы сиэлинэн сыт таһаардыбыт, алгыс ылынныбыт. Далбар Хотуна турдаҕына,  сиэрэ-силигэ ситтэҕинэ биир үтүө сир буолан бар дьонун алгыы туруо. Бу күн маҕыстыраан Никонова Мария Романовна  А. Е. Кулаковскай «Оттоку олук алгыһыттан» ааҕан айаммыт суолун суолтатын өрө көтөхтө.

Бу кэнниттэн «Олоңхо балаҕаныгар» сырыттыбыт.  Киэң өтө көрүүлээх Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон бэйэтин баҕатынан туттарбыт.  Манна биһиги маҕыстырааммыт Александра Самсоновна  Бочкарева-Иннокентьева–Сууралдьыма Куо 1982 сыллаахха быһаччы үлэлэспитин санаан ылла:

— 1982 сыллаахха дипломум иннинээҕи быраактыкабар Чөркөөххө кэлбитим. 10-ча күн үлэлээн баран, кырааскам бүтэн төннөөрү сырыттахпына Дмитрий Кононович икки киһилээх тиийэн кэлбитэ. Кинини кытта Петр Никифорович Дмитриев уонна Любовь Новгородова диэн наука үлэһиттэрэ кэлбиттэрэ. Суорун Омоллоон худуоһунньукпун билэн баран көмөлөһүннэрээри илдьэ хаалбыта. Олоңхо балаҕанын ис бараанын уонна тас өттүн оҥорууга ый кэриҥэ үлэлээбиппит. Онно Суорун Омоллоон: «Бу кыыс тугу эппитин барытын оңорон иһиҥ»,  — диэн дьонугар сорудахтаабыта. Өссө политсыылынайдар муннуктарын оҥорбуппут. Ону оҥорорго политсыылынайдар сахаларга түннүгү аҕалбыттара диэн туос түннүгү оҥорбутум. Хатыҥ тулалаах араамалаах. Дмитрий Кононович бэйэтэ: «Балаҕан хаҥас өттүттэн абааһылар тахсаллар», — диэн кэпсиир этэ, хатырыгынан истиэнэни оңорон баран анныгар олоҥхо абааһыларын чөҥөчөктөргө, суон мастарга уруһуйдаан оҥорбутум. Уонна тайах муоһун ылан кириэһилэ оңорбутум. Таһырдьа мас ынах, мас ат эскиистэрин, уопсайынан туох ханан туруохтаах композициятын тэтэрээт лииһигэр уруһуйдаан биэрбитим. Дорофеев диэн уус салайыытынан, мин эппитим кэнниттэн сарсыныгар суон маһы аҕаланнар, мин көрөн турдахпына, оҥорбуттара. Мин аттыларыгар туран ыйан-кэрдэн эрэ биэрэр буоллаҕым дии, таҥараттан бэриллибит улахан уус этэ. Уус балаҕаныгар интерьерин эмиэ оҥорбуппут.      Дмитрий Кононовиһы кытта бииргэ үлэлээбит кэмнэрим саамай сырдык, саамай үтүө кэмим, устудьуоннуу сырыттахпына харахпын аспыт киһи Кини буоллаҕа дии. Онно-манна илдьэ сылдьан элбэх үчүгэйи көрдөрөр, кэпсии-кэпсии хаартыскаҕа түһэрэр этэ. Баай төрүттэрдээххинэн киэн тутун диирэ. Үөрэхпин бүтэрбитим кэнниттэн тыйаатырга ыҥырбыттара, онуоха кини миигин арыычча холку сиргэ училищеҕа баран үлэлээ, тыйаатырга олох абааһылар, сиэн кэбиһиэхтэрэ диэн сүбэлээбитэ. Кэнники, үлэһит буолбутум кэннэ мастарыскыайбар мэлдьи сылдьара, куруутун туох эрэ наадалаах, туох эрэ этэрдээх буолара, маннык гыннахпына, итинник туруордахпына хайдах буолуой диэн аһаҕастык сүбэлэһэрэ.

Аныгы кэмңэ суотабайын туттубат этэ. Бүтэһик сырыытыгар  Тэйэр Хайа үрдүгэр сынньалаң комплексын оңордоххо хайдах буолуой диэн ыйыппыта. Онуоха мин олохтоохтор сөбүлүө суохтара, онон Хайа анныгар буолуон сөп диэбитим», диэн  — Сууралдьыма Куобут биһиги иннибитигэр өссө харыс үрдээн көһүннэ.

Сөрүүн балаҕаҥҥа сахалыы үүттээх итии чэйинэн күндүлэнэн, Сууралдьыма Куо «Дойдум кута» бастакы кинигэтиттэн «Түмэл» хоһоонун аахта, түмэл исписэлииһигэр Изабелла Яковлевна Жерготоваҕа бу кинигэтин бэлэхтээтэ.

«Байылыат олох билгэһитэ

   Баараҕай баай баҕах буолан

   Барҕар Аан Ийэ дойдубар!»  диэн хоһоон тылларынан салгыы суолбут устун айаннаатыбыт.  Хаандыга паромунан туораан, түүн биир чаас ааһыыта хонук сирбитин   буллубут. Сэргэх кэпсээннээх, алгыстаах айаммыт  бастакы күнэ маннык түмүктэннэ.

Сэгэлдьийэ ЧЭЭЛЭЙ