Өксөкүлээх суолунан айан

Бэс ыйын 29 күнэ, 2025 сыл. Бэс ыйын 28 күнүгэр киэһэ поруомҥа киириибит кэтэһиилээх этэ. Арааһа, бүтэһик поруомҥа киирэн, Хаандыга диэки айаммыт саҕаламмыта. Алдан өрүс барахсан күнүскү үлэтиттэн сынньанан, оргууй күүскэ тыынар бухатыыры санатара. Бастаан айанныыр дьоңңо барыта сонун, эмиэ да кэтэһиилээх буоллаөа. Эбэ чэбдик салгынынан тыына, инники былааммытын кэпсэтэн, санаа атастаһан айаммыт уһунун билбэккэ хаалбыппыт. Былыт да сабан, түүн 12 да чаас буолан лаппа хараңарбыт халлааны одуулуурбут. Ол турдахпытына Сууралдьымабыт:

— Көрүң эрэ, көрүң халлааммыт аһыллан иһэр, сырдык улааттар улаатан иһэр! – диэн үөрбүт саңатыттан дьэгдьэс гына түһэбит. Бары даҕаны халлааммыт биһигини сахалыы сэмэйдик уруйдуу көрсөрүгэр эрэллээх да буолларбыт, сарсыңңы үүнэр күммүт ырааһыгар сүгүрүйэр иэйии барыбытын кууһар. Халлаан былытын ойуутугар ким чыычааҕы, ким сибэккини көрөрүн кэпсэтэн, кэрэни ыралыырбыт ыраатан барар. Оттон мин, манна олохтоох киһи быһыытынан, санаабар долгуйабын. Суоппар Николайбыт иккис эрэ сырыыта эбит, сайынын бастакы айана эбит.
Дьонум хайа-геология техникумун уопсайыгар этэңңэ бэркэ хонон/  сарсыарда миигин ыалбыттан ыла кэлбиттэригэр тэңңэ үөрдүм. Суунан-тараанан сынньаммыт харахтар мичээрдэриттэн үөрэр саҕа үчүгэй суоҕун курдук буолар эбит. Сарсыарда кыһыл сардаана сибэккилэри сэргии көрбүттэриттэн сүргэлэрэ эбии өрө көтө5үллүбүтүн кэпсии тоһуйдулар.
Сардаана сибэкки
Саха кутун үөрдэҕин,
Саңа күңңэ айхаллаан
Салгын куппун дьоллуугун – диэн кэрдиис өйбөр көтөн түстэ.

Өймөкөөннөөн иһээччи маҕыстырааннар үгүстэрэ сылдьыахтаах сирдэрбитин кытта туох эрэ ситимнээх курдук буолан тахсан истибит. Ол курдук,  киһи ханнык баҕарар сиргэ тиийдэҕинэ,  билэр киһитин көрсөр эбэтэр ол сири кытта кыттыгастаах буолар түгэннэрдээх. Биһиги учууталбыт Василиса Романовна ити уопсайга хоноругар төһөлөөх долгуйбутун кини кэпсээниттэн биллим уонна ол ааспыт кэмнэрин быыстарыгар тэңңэ киирэн тахсыбыт кэриэтэ сананным:
«Мин Томпо сиригэр сыһыаным, билигин биһиги кэккэбитигэр суох, быраатым, геолог идэлээх Шишигин Петр Романовиһы, кытта сибээстээх. Кини кыттыылаах тэриллибит “Горно-геологическай техникум” уопсайыгар хоннубут. Хас да сыллааҕыта бу техникумңа быраатым аатын бэрдэрээри өрөспүүбүлүкэ геологтарын бэтэрээннэрин Сэбиэтэ тыл көтөхпүтүн санаатым. Хомойуох иһин, ол боппуруос кыайан быһаарыллыбатаҕа. Ол эрээри, билиҥҥи кэмҥэ ханна да ыраата барбакка, бу идэни баһылыахтарын баҕарааччылар манна кэлэн үчүгэй усулуобуйаҕа олорон үөрэнэн идэ ылалларыттан киһи үөрэр. Сорохтор үрдүттэн маннааҕы экспедицияҕа үлэлии да хаалыахтарын сөп курдук. Уопсайы үчүгэй баҕайытык тутан-хабан, көрөн олороллоруттан бары да астынныбыт, мин тус бэйэм быраатым көлөһүнэ, үлэтэ, баҕа санаата таах хаалбатах диэн долгуйуу, олохтоохторго уонна үлэһиттэргэ махтаныы иэйиитинэн сүрэҕим туолла. Быраатым Петр Романович баара буоллар,  төһөлөөх үөрүө этэй? Кыһамньылаах үлэһиттэр, устудьуоннар таһырдьа уопсай иннигэр манна мээнэ үүммэт кэрэчээн сардааналары олордубуттара, ол сэдэх чэчик хойуутук тоҕо анньан үүнэн тахсыбыта кинилэр олохторун туоһутунан буолар. Кытара кыыһар сардааналары быраатым төрөөбүт Амматын сардааналара диэн испэр манньыйа санаатым, хайдах эрэ сир уонна киһи силлиһиитэ баарыгар итэҕэйдим.
Салгыы Өймөкөөн кыраныыссатыгар диэри бүтүннүү хайа быыһынан айаннаатыбыт. Айаннаан иһэн быраатым бу дойдуга 17 сыл үлэлээн-хамнаан, бу үлүгэрдээх үрдүк хайалары уҥуордаан, түһэн-тахсан, сүүрүктээх үрэхтэри туораталаан суос-сатыы сылдьыбытын, сир баайын чинчийбитин, ол быыһыгар эһэни-бөрөнү да көрсөллөрүн саныы испитим. Уоппускаҕа кэллэҕинэ ол туһунан кэпсээннэрин истэр буолан, айаннаан иһэр суолум барыта хайдах эрэ чугас этэ.
Бу сырыыбар быраатым эрэйдээх хайдахтаах курдук ыарахан үлэни толорбутун өссө төгүл өйдөөтүм, геолог идэлээх дьон ураты олохторун, Ийэ дойдуларыгар туохха да тэҥнэммэт кылааттарын өссө төгүл сыаналаатым. Манна даҕатан эттэххэ, Петр Романович 40-ча сыл геологияҕа үлэлээбитэ. Өрөспүүбүлүкэ Геологияҕа уонна сир баайын туһаныыга Судаарыстыбаннай кэмитиэтин бастакы бэрэссэдээтэлэ этэ, уон сыл ситиһиилээхтик салайбыта.
Бу кэпсээни истэ олорон, Хаандыгабыт техникумугар, баҕар, кэнэҕэскитин кэнэ5эс, өрөспүүбүлүкэ геологтарын бэтэрээннэрин Сэбиэтэ эппит этиилэрэ туолуо ду диэн санаа үүйэ-хаайа тутта».
Мин бу айан тэрээһинигэр улуустан буолан, быһа холбонон кэпсэтиигэ эрэ кыттарым, оттон куораттаа5ы маҕыстырааннар бары сүүрэн-көтөн, булан-талан, кэпсэтэн-ипсэтэн наар хамсааһын, сүүрүү-көтүү эйгэтигэр сылдьаллара.
Ол туһунан Мария Романовнаны истиэҕиң:
— Былырыын күһүн, өмүрэх курдук, уһуну-киэҥи ырыҥалаабакка ХИФУ литэрэтиирэҕэ салаатыгар үөрэххэ киирэн баран,  дэлби ыарытыйан үөрэхпин быраҕа сатаабытым.Ол эрээри, туох эрэ имнэммитин курдук, санаабын уларытан салгыы үөрэнэн барбытым.Биир үксүн үөрэхпин быраҕабын диэбиппэр балтыларым уонна кыра уолум утарбыттара, ол түгэннэр салгыы үөрэнэрбэр төһүү күүс буолбуттара дии саныыбын. Дьэ, ол кэннэ уҥа-хаҥас бырахсан үөрэҕим сылын түмүктээн баран бииргэ үөрэнэр маҕыстырааннарым «Өксөкүлээх суолунан» диэн бырайыактарыгар кыттыһан, санаам да тиийбэт сиригэр Өймөкөөҥө аттанным. Бастаан, биллэн турар, улаханнык салла быһыытыйбытым, мин көрдөхпүнэ улахан судаарыстыбаннай суолталаах дьыалаҕа аҕыйах киһи ылсыбыт курдук этибит. Кэлин, бырайыак этэҥҥэ үрдүк таһымҥа олоххо киирбитин кэннэ көрдөххө, хара ааныттан олус сөптөөх хардыылары оҥорбут эбиппит.
Ол курдук үөрэхпит үмүрүйүүтэ үнүстүүппүт дириэктэригэр Г.Г. Торотоевка сирэй көрсүһүүгэ болдьоһон тиийбиппит, онно барылбыт ааптара Валериан Парфеньевич Николаев  сыалбытын-сорукпутун сиһилии кэпсээбитэ. Биһиги үөрүүбүтүгэр, Гаврил Григорьевич иҥэн-тоҥон сэргэҕэлээн истэн баран төһө кыайарынан сүбэнэн-соргунан көмөлөһөргө бэлэмин биллэрбитэ, эбиитин үнүстүүт видеограбын кытта кэпсэтэ сылдьыбыта да, хомойуох иһин, атын сакааска сылдьар буолан сөбүлэҥин биэрбэтэ5э. Түмүккэ Гаврил Григорьевич үнүстүүт аатыттан Томтор, Өймөкөөн, Томпо5о Саһыл нэһилиэктэрин түмэллэригэр, оскуола бибилэтиэкэлэригэр саха суруйааччыларын айымньыларын, үөрэх босуобуйаларын бэлэх ыытта, айаммыт суолун алҕаата.
Иккис сөптөөх хардыыбыт үнүбэрситиэт иһинэн үлэлиир А.Е.Кулаковскай үнүстүүтүн дириэктэрэ П.В. Максимова-Сивцеваттан истиҥ алгыстаах А.Е.Кулаковскай айымньыларын анал таһаарыыларын 2-с, 3-с туомнарын түмэллэргэ бэлэххэ диэн ылан букатын кынаттанан, харахпыт уоттанан, сүрэхпит өрүкүйэн, бырайыак олоххо киирэригэр улахан эрэл үөскээбитэ.

Биһиги бу күн күнүс икки аңаар диэки кыһыннары тоңмот «Шаман» үрэххэ тиийдибит. Ып-ыраас уунан сүүрүгүрэ сытар үрэххэ, итиннэ олохсуйан хаалбыт үгэһинэн, баҕа санаабыт туоларыгар көрдөһөн бытархай харчыны ууга бырахтыбыт, тымныы ууну ыллыбыт.
Эмиэ салгыы айаннаан, тула өттүттэн тыалтан хаххалыыр хайалардаах, Илиңңи Хаандыга өрүс кытылыгар турар эмиэ бэйэтэ туспа ураты көстүүлээх сиргэ турар «ОДО» этнокомплекс кафетыгар үссэммиппит.
Айаммыт халлааны хайытардыы тулалыыр хайалардаах, мууһунан бүрүллэ сытан куоталаспыттыы сүүрүгүрэр үрэхтэри, үрүччэлэри ааһан, кыра ардах таммалаан чэбдигирдэр суолунан Өймөкөөн сирин-уотун бэлиэтигэр киэһэ алта аңар диэки тиийбиппит. Сөрүүн тыалга бигэнэн санаабыт хоту айаннаан иһэрбитигэр тулалыыр айыл5абытыгар махтана саныырым. Бу мантан ыла туох эрэ дьикти эйгэ5э киирэр түгэн курдук санаа барыбытыгар да киирбит эбит. Биир бэйэм санаабар, уруккуттан санаам аргыһа оңостубут Өймөкөөн сирин көрө аттаммыт айаммар син биир туох эрэ атыны, урут көрбөтөхпүн көрө, билбэтэхпин билэ баран иһэрбин уонна суолга хатыламматы билсиэхтээхпин сэрэйэрим. Оттон маннык тай5а суолугар туох туһунан этиллэрин сэрэйдэххит буолуо. Ол туһунан Мариябыт ахтар:
— Аһаан баран массыынаҕа олорорбор санаа кылам гынан ааһар: суолбутугар улахан бэлиэ көстөр буолла диэн уонна тоҕо эрэ тыатааҕы уобараһа элэҥниир. Ол кэннэ балайда барбахтаабыппыт кэннэ сискэ суоппарбыт саҥа аллайар : «Суолбутун бүөлүү тыатааҕы турар,» — диэн. Мин омуммар: «Оҕолоор,улуу киһибит биһигини бэйэтинэн айхаллыы көрсөр,» — диэччи буоллум. Онуоха барыбытыттан саамай оттомноохпут, мындыр-сылык киһи Сууралдьыма кытаанах саҥатынан саба саҥаран кэбистэ:
— Айдаарымаң, тугу да саҥарымаҥ, кырдьаҕас барытын истэр.
Бу кэнниттэн олох ырааппатыбыт, эмиэ суоппарбыт дакылааттыыр: «Суолбутун аны кыһыл саһыл туора сүүрдэ,» -диэн. Дьэ, сити курдук айаммыт саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри улуу киһибит Өксөкүлээх бэйэтинэн салайа, араҥаччылыы, арчылыы,суолбутун аһан,арыйан биэрэ сылдьар курдук өйдөбүл бука барыбытыгар киирэн хаалла.
Мин бэйэм саңата суох олорон, ити түгэни видео5а устан ылбытым. Ити киэһэ уону 2-3 мүнүүтэ ааһыыта этэ.
Оттон Василиса Романовна:
— Оннук олорон көрдөхпүнэ, суолбутугар туох эрэ кыыл туора турарын эмискэ көрө түстүм уонна тута сэрэйдим. Тохтоон турдубут, кыылбыт биһиги диэки кэлиэхчэ иннин диэки хардыылаан, көрөн туран-туран баран, аргыый аҕай эргиллэн суолтан таҕыста. Бары тыыммакка да олорон, дьэ «һуу” гынныбыт, — бу кэмңэ кини эмиэ быраатын туһунан, Петр Романович хайдах курдук кутталлаах быһыыга-майгыга түбэстэр да, таптыыр идэтигэр бэриниилээх, айыл5а күүһүгэр сүгүрүйүүтүн санаабыт буолуохтаах.
Кырдьа5ас тыа5а тахсан баран саһан хаалбат эбит, биһигин атаарардыы көрөн турарыттан бары да5аны чэпчээбиппит. Айылҕа бэйэтэ билэн-көрөн тыа хаһаайынын уонна күндү кыылынан саңа сиргэ биһигини маанылаан көрүстэ5э.

Ити курдук айаннаан,  аны Хороту диэн турбазаҕа киириигэ Сууралдьымабыт хартыынатынан икки баннерга хаартыска5а түстүбүт. Эрдэттэн маннык баннер баарын истэр буоламмыт, кэтии, суол кытыытын көрө испиппит. Мин олус сөбүлүүр «Куйаар уонна Кэм уларыйыыта, сайдыыта» диэн хартыынам баннер буолан турарын көрөн олус үөрдүм.
Бу хартыына «Олонхо. Орто дойду олоҕо . Кэлбит тыһыынча сылга сиргэ туох уларыйыы буолуой? Туох күүтэрий?» — диэн санааны арыйар. Бу тоҕус түһүмэхтэн турар алгыс туһунан аа5ааччыларга этиэхпин ба5ардым.

Тылын таһаарбыт оҕустан улахан уулларыы, итийии кэмэ диэн киһи улахан толкуйга түһэр.
Кайлас Тибет хайаларын кистэлэҥэ тахсыа.
Үрүҥ Дьөһөгөйдөрбүт күн-дьыл барар бэлиэтин санаталлар.
Үрүҥ Сэлии, уу ыһыыта — дьоллоох байылыат олох түһэ.
Пирамидалар сиргэ олох былыргы историята тахсыыты, биллиитин кэрэһилииллэр.
Бэс мас сиргэ олох чэчирии сайдыа, уһун үйэлэнии бэлиэтэ буолан көҕөрө силигилиир.
Оһуохайдыы сылдьар дьон. Аан дойду дьоно (омугуттан тутулуга суох) оҕолорбут, ыччаттарбыт туһугар былыргы үтүмэн үйэлэри уңуордаан кэлбит, кэрэни түстүүр үҥкүүгэ киирдэхпитинэ Күн Айыы сириттэн арчылыыр алгыс ылыахпытын өйдөтөр.
Оҕолоох Ийэ, биллэн турар, орто дойду олоҕун тускула. Хатыҥ чараҥ истиҥ нарын таптал иэйиитэ. Ол аата саха кэскиллээх, саха сайдар аналлаах.
Аан Алахчын хотун Өлүөнэ эбэнэн Саха сирин арчылыы, араҥаччылыы, барҕа баайы тэнитэ турар.
Бу олус дириң бөлүһүөктүү өйдөбүллээх хартыына. Күн сыдьаайдаах Харах курдук Галактикаҕа уста сылдьар Ийэ сирбитин хоһуйар үтүө түстээх үлэ. Сууралдьыма Куо бу үлэтин 1999-2000 сылга ойуулаабыт эбит.

Хоротуга салгын, туохтан эбитэ буолла, уларыйар курдук. Ардах таммалаабат, от күп-күөх. Хайдах эрэ бэйэтэ хартыына курдук, күммүт күөлгэ көрүммүтэ киһи кыайан ойуулаабат кэрэтэ! Күөл аата эбээн тылыттан тылбаастаатахха Кулгаах диэн эбит, үс килэмиэтир уһуннаах, биир килэмиэтир кэтиттээх, кыһыл балыктаах күөл. Өрүс тааһын курдук таас тула субу тыллыбыт күөх от уонна сырдык күөх халлааңңа устар үрүң тунал былыттан кэмчиэрийбиттии күммүт мичээрэ күөл уутугар саһара кыыһан саңа эйгэни уһугуннарда. Ити курдук олох атын сүүрээнигэр ылларан Томторго тиийдибит. Бэйэбит икки ардыбытыгар «Айта бала5ана» диир түмэл бала5аныгар түүн тиийдибит. Бала5ан иһэ олохтоох маастардар кэрэ үлэлэринэн киэргэтиллэн киһи кутун-сүрүн уоскутар, сахалыы эйгэни толору олохтуур күүстээх. Биһигини Мария Поликарповна уонна Айталина Прокопьевна үөрэ-көтө көрсөн, кус эттээх киэһээңңи минньигэс аһылыгынан күндүлээбиттэрэ, онон сылаа диэни умнан, кыргыттар хаппахчыга орун-оннубутун булунан күммүтүн түмүктээтибит.

Сэгэлдьийэ Чээлэй

(Салгыыта бэчээттэниэ)