Өксөкүлээх суолунан айан

Бэс ыйын 30 күнэ. 2025 сыл. Бу сарсыардабыт түргэн-тарҕан хамсаныыттан саҕаламмыта. Сөрүүн сарсыарда Айталина ыаммытынан үүттээх, сибиэһэй сүөгэйдээх кэлэн, биһиэхэ ананан астаммыт толору астаах остуол тула олорон күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдээтибит.

Онтон Валерианнаах Егор мемориалбытыгар тугу эрэ көннөрөллөр. Кыргыттар, биллэн турар, таҥаспытын-саппытын көрүнэбит, хаппахчыбыт иһигэр бүгэн ылабыт.
Үлэбит олохтоох дьаһалта баһылыга Алексей Николаевич кэбиниэтиттэн саҕаламмыта. Валериан Николаев сырыыбыт сыалын-соругун кэпсээбитэ. Алексей Николаевич олохтоох тыллаах-өстөөх, санаатын аһаҕастык этэрин, хайдах туттан-хаптан олорон кэпсэтэрин хайгыы санаатым. Ханна баҕарар тиийдэххэ баһылык саңатыттан, кэпсэтэр киһитин төһө сатаан истэриттэн, тылын дьыалаҕа киллэрэриттэн-киллэрбэтиттэн дьон сыаналыыр.

  Алексей Николаевич аҕата Винокуров Николай Тимофеевич өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр сылгыһыт, РФ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, билим хандьыдаата буоларын, ол эбэтэр үлэһит дьон, сылгыһыттар сыдьааннара буоларын сэмэйдик этэрин киһи эрэ астына истэр. Эһэтэ Өксөкүлээх Өлөксөйбүтүн кытта ыкса сибээстээх буолан таҕыста! Алексей Елисеевич Кулаковскай алтата кэлэн барыытыгар киниэхэ түһэр эбит. Эһэтэ уолугар Николай Тимофеевичка Кулаковскай «Интеллигенцияҕа суругун» кэпсиир, ону нойосуус өйдүүр, ааҕар эбит. Үөрэҕэ суох урукку дьон истибиттэрин ыһыктыбакка өйгө тутар уратылаахтар. Эһэтэ Тимофей Гаврильевич 104 сааһыгар диэри олорбут. «Кырдьаҕас саастаах, оттон Өксөкүлээх төһө да эдэр буоллаллар, үчүгэйдик табаарыстаспыттар, доҕордоспуттар. Ол курдук, Кулаковскай эһэбиттэн ат уларсар уонна үстүү суукканы быһа утуйбакка кэпсэтэр эбиттэр. Эһэм Кулаковскай кэллэҕинэ олус үөрэр эбит», — диэн Алексей Николаевич истиңник ахтар. Айымньыларын да ааҕар буолуохтаах уонна кэпсэтэллэрэ да элбэх буоллаҕа!
  Алексей Николаевич билигин Кулаковскай «Интеллигенцияҕа суругун» ааҕарыгар аҕам маны кэпсиирэ диэн, өйдөөн ааһара устуоруйа тыыннаах кэрэһитэ буоларын көрдөрөр. Маны барытын истэ олорон кинилэр дьиэ кэргэннэрэ, учууталбыт Варвара Борисовна этэринии, Өксөкүлээх Өлөксөйү-саха Нострадамуһун кытта ыга ситимнээхтэриттэн сөҕөрүм, ытыктыырым эбиллэн истэ.
  Валериан Парфеньевич Өксөкүлээх Өлөксөй сэттис кэлиитэ Өймөкөөҥҥө уонна бүтүн Саха сиригэр гражданскай сэрии эйэлээхтик түмүктэнэр түһүмэҕэр улахан оруоллааҕын уонна устуоруйа биир улахан кэрдиис кэмэ буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Кэлэн бараннар. от ыйын 1 күнүгэр уочарата суох сийиэстииллэр. Бу манна аҥардас Сэбиэскэй былааһы утары өрө турааччылары эрэ бэриннэрии буолбакка, улууска  үөрэх туһунан, улуус экэниэмикэтин, үбүн о.д.а. дьүүллэспиттэр. Атырдьах ыйын 3 күнүгэр өрө турааччыларга мунньахтыыр, өйдөтөр, саңа былаас олохтонно диэн быһаарар. Ытыктыыр киһилэрин тылын ылыналлар уонна 29 киһи мунньахха саадын-саадаҕын ууран биэрэр. Өксөкүлээх балаҕан ыйыгар диэри манна сылдьар, балаҕан ыйын 27 күнүгэр Платон Алексеевич Ойуунускайга киирэн отчуоттуур.
Өксөкүлээх Өлөксөй маны таһынан, Абыйга, Аллайыахаҕа, Дьааҥыга сылдьан элбэх кэпсэтиини ыыппытын түмүгэр, 1925 сыл бүтүүтэ Саха сирин хотугулуу-илин өттүгэр Сэбиэскэй былаас хаттаан туругурбутун Валериан Парфеньевич олус бэркэ санатан кэпсээтэ.
Кэпсэтиигэ Айталина Прокопьевна кыттыһан, мемориалбыт турар сирин туһунан санаа атастастыбыт.
Бу күн суруйааччы Н. Заболоцкай-Чысхаан аатынан орто оскуолаҕа баар литэрэтиирэ түмэлигэр сырыттыбыт. Таһырдьа биһигини үрүң дьүһүннээх улахан Дьөһөгөй пааматынньыга уруйдуу көрүстэ. Оскуола иһэ сырдык, онон сырдыгынан сыдьаайар билии түһүлгэтэ диэн ааттыахха сөп диэн толору эрэллээх иккис этээскэ тахсабын. Иккис этээскэ тахсар үктэллэр ойоҕостуу эркиннэригэр олус үчүгэй хартыыналар ыйанан тураллара оҕо болҕомтотун тута хомуйар дии санаатым, оскуола ис көстүүтэ — оҕо аймаҕы кэрэҕэ сирдиирин туоһута.

Оскуола иһинээҕи литэрэтиирэ түмэлин Мария Поликарповна тэрийбит. Кини бэйэтэ учууталынан 50-н тахса сыл үлэлээбит, онтон сири-дойдуну сабардаабыт хамсык кэнниттэн тохтообут. «Память России» түмэллэр ассоциацияларын литэрэтиирэтин тиһигэр уонна «Литературные музеи России» энциклопедияҕа киирбиттэрин үөрэ, киэн тутта иһиттибит. Мария Поликарповна бэйэтинэн кэлэн утаппыттыы биир тыынынан кэпсээтэ-ипсээтэ, биһиги кини элбэҕи да төбөтүн иһигэр батара сылдьарын, ону баай тылынан хааһахтан хостуурдуу умсугутуулаахтык кэпсиирин олус сэргээтибит. Биир бэйэм сөҕүөхпүн, хайгыахпын тылым тиийбэт.
Биһиги кэлбит суолбут — хаайыылаахтар туппут суоллара. «Дьон уңуоҕунан тутуллубут» диэн саныахха олус да ыарахан. Ол суол Томтор ортотунан ааһар эбит. Мария Поликарповна: «Магадаҥҥа «Бухта Нагаеваттан» кэлбит хаайыылаахтары лааҕыр аайы ыыталаан баран, көмүс хостооһунугар, суол тутааһыныгар бэйэлэрин уңуохтарынан, харахтарын уутунан, ытаан-соңоон, эрэйдэринэн-муңнарынан, бэйэлэрэ  сиэртибэ буолан үлэлээбиттэрэ 21 үйэҕэ  олохпутун сүрүннүүр собус-соҕотох суол буолар. Билигин сөмөлүөт сылдьыбат. Сэрии кэмигэр бу авиапорпут Саха сирин территориятыгар аан бастаан байыаннай сөмөлүөттэри ылар порт этэ. Сэйимчээн кэнниттэн», — диэн кэпсээнин саҕалаабыта. Кини сэрии оҕото буолан хаайыылаахтары да көрбүт эбит, элбэхтэ күрүүллэрин да туһунан истибит эбит. Оччоҕо оҕолору хотоҥҥо, ампаарга олордо-олордо: «Билбэт дьоҥҥутун көрдөххүтүнэ маннык куоласта, итинник куоласта таһаараарың», — дииллэрин кэпсиириттэн түмэл төрүттэниитигэр оҕо cааһа эмиэ төрүөт буолбут буолуон сөп эбит дии санаатым. Салгыы бу курдук:
— Тус олохпор бу манна эмиэ маннык биричиинэ буолбута, аҕам туох да үөрэҕэ суох холкуостаах киһи, сылгы биригэдьиирэ этэ, үчүгэй үлэтин иһин Сталин мэтээлинэн наҕараадаланан дьиэтигэр баран иһэн, икки табаарыһа истэн турдахтарына: «Бу тимир кэриэтэ 3-4 киилэ бурдугу биэртэрэ буоллар оҕолорбор лэппиэскэ буһаран сиэтиэм этэ», — диэбитин үңсэн биэрэннэр, троцкист аатыран 15 сылга хаайыыга ыытыллар.
Ийэбинэн эһэм бииргэ төрөөбүтэ Махсыым оҕонньор уола Николай Заболоцкай-Чысхаан — суруйааччы. Кини Былатыан Ойуунускайы кытта бииргэ үлэлээбитэ. Тыл уонна литература үнүстүүтүн аан бастаан кинилэр саҕалаабыттара. Үнүстүүт «Тыл уонна фольклор» диэн саамай улахан салаатын Платон Алексеевич Ойуунускай Николай Максимовичка туттарбыта. Билигин Зверев күннэрэ ыытылла турар, кинини аан бастаан кумааҕыга таһааран улуу тойуксут, улуу ырыаһыт баар эбит диэн суруйбут Чысхаан буолар. Уонна аҕам биир аймаҕа Алексей Федотович Бояров эмиэ үөрэх, култуура эйгэтигэр үлэлээбит. Эмиэ Ойуунускайдааҕы кытта бииргэ сылдьыбыт, Сэбиэскэй былааһы олохтоспут, үлэ бөҕөнү үлэлээбит. Ол эрээри, эмиэ буруйдааннар Эһэ Хайаҕа илдьэллэр, онно түбүркүлүөс ыарыы буолан, онтон эргиллибэтэҕэ. Ол иһин, бу тиэмэ миэхэ олус чугас этэ. 1969 сыллаахха университеты бүтэрэн баран, Баайаҕаҕа Мандар Бористыын (эдэр исписэлиистэр) үлэлии тиийбиппит, кэнсиэртэргэ иккиэн бииргэ үңкүүлүүр, кыра уҥуохтаахтар пааралара этибит. Оттон биир сыл буолаат, дьылҕам дойдубар диэн, Томторго кэлэн үлэлээбитим. Оччолорго 500-н тахса оҕо үөрэнэрэ, билигин 145 оҕоҕо тиийэ аччаата. Ол кэмнэргэ кылааска түөрт уончалыы оҕону «а», «б» диэн нуучча уонна саха кылаастарынан араараллара. Авиапорт иһэ толору оҕо, «Автодорожное управление» диэн мантан 1,5 килэмиэтиргэ  суол оҥорооччулар оҕолоро эмиэ элбэх этилэр. Онон оҕолору кинигэҕэ сыһыараары бибилэтиэкэттэн кинигэ ыла-ыла оҕолорго кэпсиибин. Оннук сырыттахпына, арай, Борис Александрович Ручьёв кинигэтэ илиибэр түбэһэр. Бэйэтин туһунан: «Биирдэ Өймөкөөн тыатыгар 1941 с. тыа баһаарын умуллара сылдьан өттүкпүн сиэтэн баран, куойкаҕа өлөр-тиллэр икки ардыгар сытаммын хоһоон суруйбутум. Ол хоһооннор миигин олоххо баҕабын күүһүрдүбүттэрэ уонна дьэ онтон ыла, уһун тохтобул кэнниттэн, тохтообокко суруйар буолтум», — диэн аахпытым. Туох да буруйу оңорботох нуучча эдэр уолчаана, комсомолец, бэйэтэ Магнитогорскай куораты тутуһа кэлбит, Магнитка хайа анныгар тыһыынчанан балааккалары тардан баран ырыа-тойук тардан, эдэр ыччаты түмэн литературнай куруһуогу салайар. Ол сылдьан ыччаттар дискуссиялыыллар, онно былааһы утары саңараҕыт диэн хаайыыга ыыталлар. Бастаан Магадаҥҥа, онтон Өймөкөөҥҥө кэлэн ити баһаарга түбэһэр.

1973 с кэргэнэ Любовь Николаевна Борис Александрович Халыманы олус саныыр, ол туһунан суруйар этэ диэн туран кинигэлэрин ыыппыта.
70-с сыллардаахха сэриигэ, тыылга сылдьыбыт дьон өссө тыыннаахтар.  Борис Ручьёв биэлсэрдээбит, ким эмит өйдүүрэ буолуо ду диэн ыйыталаспыппар Хромой Ананий билэр диэн ыйан ыыталлар. Эдэр эрдэҕинээҕи хаартыскатын көрдөрбүппэр тутатына биллэ. Адьас 7 ый устата кини сирэйин көрбүтүм диир, тоҕо диэтэххэ, киэһэ ынахтарын сылгылаан кэлэн истэҕинэ итирик суоппар уолу түңнэри көтөр, өттүгэ үнтүрүйбүт уолу хаайыылаахтар балыыһаларыгар аҕалбыттарыгар (балыыһа суох, 7-8 эрэ балаҕан турар) кистээн бүөбэйдиир,  тэлэгириэйкэтин киллэрэн кэтэҕэр уурар, аһатар. Килиэп аҕалан биэрэр, атаҕын дэлби массаастыыр, инньэ гынан 8 ыйынан атаҕар туруорар. Балыыһаттан тахсарыгар махтанан, Агафья Степановна Готовцева, Хаңаласка  учууталлыыр эдьиийэ,  тимир тутаахтаах муос тайах ыыппытын Ручьевка бэлэхтиир. Ол туһунан кэнники Борис Александрович: «Я в 60 лет получил подарок от поэта Михаила Львова и артиста Алексея Баталова тросточку взамен той любимой северной тросточки», — диэн суруйбут. Ол аата Хромой Ананий бэлэҕэ Ручьёвка кырдьыар диэри атах буолан сылдьыбыт эбит. Онтон ыла элбэх дьону кытта суруйсуу ыытыллар, үгүс матырыйаал хомуллар. Онтон дьэ, бу тиэмэнэн дьарыктаныахха диэн үлэлээн барбыппыт», – диэн Мария Поликарповна түмэлин төрүттэниитин туһунан бэркэ билиһиннэрдэ.
Борис Александрович Ручьёв Магнитка бастыҥ бэйиэтэ,  хас биирдии суоппар кини хоһоонунан тыынар, Уралга киниэхэ тэңнээх бэйиэт үөскүү илик диэн, кини аатынан сулус, болуоссат, бибилэтиэкэ, уулусса, 69 нүөмэрдээх оскуола баалларын, биир тылынан эттэххэ, кини аатынан олороллорун Мария Поликарповна ис-иһиттэн иэйэн туран биир тыынынан этэн кэбистэ.
Маны таһынан, 30-н тахса суруйааччыны улуу дьоннор, хас биирдиилэригэр киһи таҥара курдук үҥэр дьоно диэн ааттыыр. Барыларын туһунан истэ туран, Мария Поликарповна кэпсээннэрин, кини суруйсууларын, көрсүһүүлэрин тиэмэлэринэн түмэн, наардаан анал туспа хомуурунньуктар тахсыахтарын сөп эбит диэн санааҕа кэлбитим.
Варлам Тихонович Шаламов Халыма трагедиятын кырдьыктаахтык суруйбут хомуурунньуктарын туһунан саңа биллим. Бу Томторго олорон Борис Пастернактыын суруйсар. Томтору  «Мое Болдинское место» диэн ааттаан айбыт, суруйбут хоһооннорун Пастернак тарҕаппыт эбит. Оттон киниэхэ Елена Александровна Мамучашвили диэн бырааас дьахтар тиэрдибит.
Шаламов Өймөкөөҥҥө суруйбут хоһооннорунан Мария Поликарповна үөрэтэр оҕолорунаан «О, Север – век и миг!» кинигэни таһаараннар Владивостокка ыытыллыбыт куонкуруска үрүң көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт эбиттэр. Варлам Тихонович Шаламов Томторго сылтан ордук олорбут кэмигэр икки сүүсчэкэ хоһоону суруйбут.
Түмэл матырыйаалын сааһылаан туруорар ис көстүүтүн Мария Поликарповна уола, эргэ оскуолаттан саңа оскуолаҕа көһөллөрүгэр бэлэх оңорбутун олус долгуйа иһиттим. Оҕо ийэтин үлэтин сыаналыыра, кэнэҕэски ыччакка үйэлээх, хаачыстыбалаах буоллун диэн бу курдук тупсаҕай стендэлэр оңоһулуннахтара. Оттон төһөлөөх матырыйаал баара буолуой бу оскуола түмэлигэр?
 
Подари мне десяток тетрадей
 
Подари мне десяток тетрадей
И стальное перо подари,
Чтобы мог я, спокойствия ради,
Просидеть с фонарем до зари.
 
Чтобы все, что я понял и видел,
Я бумаге сумел передать,
Что пришлось ей терпеть и страдать.
 
Ты услышишь под утро, Россия,
Бормотанье восторженных слов.
Лишь хватило бы мне керосину
И печурке хватило бы дров.
 (В. Т. Шаламов)
 
Огнем каленный – скоро не устану,
мороженный – с дороги не сверну,
Но если от друзей живым отстану –
всю жизнь свою и душу прокляну.
 
И я не знаю, где сложу я руки,
увижу ли когда глаза твои…
Благослави на радости и муки,
на черный труд и смертные бои.

(Б. А. Ручьёв)

Түмэлтэн саҥаны билбиппиттэн эмиэ да дуоһуйан, эмиэ да сүрэхпэр туох эрэ кыайан этиллибэттэн ыарахан таас баар курдук бэйэм билбэт эрээри, ылыммыт иэйиибинэн кутум-сүрүм туолбута. Сахам сирэ, сахам дьоно, ситэ арылла илик ааннаргыт кистэлэңэ элбэҕиэн…
Арай аттыбытыгар улахан хоптолор устуоруйа кэрдиис кэмин кэпсиэхтии көтөллөр…
Оттон биһиги саҥа көрсүһүүгэ оргууй хаамабыт…

   Сэгэлдьийэ ЧЭЭЛЭЙ (Салгыыта бэчээттэниэ)