Өксөкүлээх суолунан айан (салгыыта)

Бэс ыйын 30 күнүн иккис аҥаара, 2025 сыл.  Оскуолаттан аны олохтоох бибилэтиэкэҕэ көрсүһүүгэ хойутаан тиийбиппит. Оскуола түмэлиттэн, хата, Валериан Парфеньевич уонна Варвара Борисовна арыычча эрдэ тиийбиттэрэ. Биһиги бибилэтиэкэҕэ киириибитигэр Валериан Николаев айаммыт туһунан кэпсээн бүтэрэн эрэрэ.

Сэргэх сирэйдээх ааҕааччылар сааланы толору олорбуттарыттан бибилэтиэкэ үлэтэ, кырдьык даҕаны, үрдүк таһымнааҕын, үлэ биир тэтимин ыһыктыбатын туоһута диэн санаабыттан бэйэм үөрдүм. Ол аата көрсүһүүбүт истиҥ, атах тэпсэн олорон кэпсэтии тахсарыгар бүк эрэнним.

Варвара Борисовна дьикти үчүгэй, ыллаан эрэрдии куолаһынан кэпсээнин бары кэрэхсээн иһиттибит:

— Суруйааччы Николай Заболоцкай-Чысхаан Өксөкүлээх Өлөксөйү кытары сылдьыбытын туһунан ахтыыларыгар этиллэринэн, кини Өймөкөөн дьонугар айымньыларын барытын ааҕар эбит. Ол иһин,  кини айымньыларын туох да бары сөбүлээн өйтөн ааҕаллар. Михаил Александрович миигин Кулаковскайы Саха Нострадамуһа диэн ааттаабыта диир.  Оннук мин ыстатыйалаахпын. Ол аата Өксөкүлээх Өлөксөй — өтө көрөөччү.  Кини тугу, тоҕо өтө көрбүтэй диэтэххэ кини — бөлүһүөк суруйааччы. Кини курдук улахан бөлүһүөк суруйааччы биһиэхэ, сахаларга, суох. 

    Өксөкүлээх Өлөксөй – сырдатааччы—суруйааччы. Дьэ, кини Саха сирин улуустарын барытын Өймөкөөҥҥө тиийэ кэрийэн, оннооҕор Сунтаарга тиийэн, остуолу үрдүнэн көтөн ааспыта диэн ахталлар. Ол курдук,  барытыгар норуотун уһугуннара, барыларыгар сырдык, сайдыы үтүөтүн туһунан кэпсии сатыыр. Кини бастакы уонна улахан сырдатааччы этэ.  Ол кини суолун батыһан Алампа, Неустроев, Ойуунускай тахсан кэлбиттэрэ.   Бары — улуу суруйааччылар. Онтон тугу өтө көрбүтэй диэн этэр буоллахха, биллэн турар, биһиги сахалар сайдыахтаахпыт диэн этэрэ. Дьэ, ону хайдах гынан сайдыахтаахпытый диэн боппуруоска кини «Ойуун түүлэ» диэн поэматыгар уонна  «Саха интеллигенциятыгар» суругар эппитэ. Онно кини маннык диэн этэр: «Сайдыылаах сүүрбэһис үйэни өҥөйөн туран өлөн хааларбыт куһаҕана бэрт буолаарай?  Хайа, биһиги сүүһүнэн  үйэлэр тухары үтүрүллүбүппүт иһин өлөн биэрбэт үөстээх этибит».

   Онон бу сайдыылаах норуоттары кытта тэҥҥэ түсүһэн барсан иһиэххэйиҥ диир. Ол иһин: «Тиис — тиискэ, муос — муоска, туйах — туйахха!» диэн эппит тылларын аны Сэбиэскэй кэмҥэ улахан баайсыы буолар. Сэриигэ ыҥырбыта, омуктаһыыга, нууччалары утары диэн курдук санаа этиллэр диэн. Оттон дьиҥинэн, тэҥ буолуохха, «туйах — туйахха, муос — муоска» диэн бэрэлэһиэннээн кэлэн иһээччилэр үтүө өйдөрүн салгын куппутугар салытыннардахпытына, буор куппутугар буҕатыттахпытына, ийэ куппутугар иҥэриннэхпитинэ, оччоҕо кинилэри кытта тэҥ буолуохпут. Тэҥ буоллахпытына эрэ —  тыыннаах хаалыахпыт, оттон тэҥ буолбатахпытына биһигини тэпсэн, өлөрөн кэбиһиэхтэрэ диэн этэр. 

Ол курдук бу аан дойду үрдүнэн төһөлөөх кыра норуот эстэ-өлө турарый, биһиги суолбут эмиэ оннук диэн этэр. Уонна, дьэ, саха норуота сайдыыта суох, ыарахан олоххо олорор, саха норуота култууратын сүтэрэн эрэр, төрөөбүт тылын сүтэрэн эрэр, бу экологиябыт диэн проблема бөҕөнү туруорар. Сахалар оччотооҕуга айылҕа быыһыгар олордохторо дии, ханан даҕаны оту тосту үктээбэтэх, ханнык даҕаны тыраахтар, матасыыкыл, тиэхиньикэ суох, ол да эрээри Кулаковскай өтө көрбүтэ. Кини эппитэ:»Бу муора аннынан муутака балык курдук устар буоллулар,  салгынынан салгын абааһытын курдук сылдьар буоллулар», инньэ гынан туох баар сирбитин-салгыммытын алдьатан кэбистэхпитинэ, биһиги сирбит улаханнык эстиэҕэ диэн суруйар.

Холобурун ылан эттэххэ, 1961 сыллаахха аан бастаан Юрий Гагарин космоска көппүтэ. Ол бастакы космонавтар  бу наһаа улахан куйаарга тахсабыт, онно биһиги планетабыт кып-кыра төгүрүк шарик эрэ буолан көстөр диэн наһаа да сөхпүттэр. Ол аата биһиги сирбитин харыстыахтаах эбиппит диэн санааларын эппиттэрэ. Оттон Өксөкүлээх Өлөксөй сирбитин, баайбытын харыстыахха, оччоҕуна эрэ биһиги норуот быһыытынан сайдан, чэчирээн барыахпыт диэн букатын эрдэ ыҥырбыта. Биллэн турар, үөрэҕи тутуһуохха, сайдыахха, нуучча ньургунун кытта тэҥ буол, доҕордос диэн этэр. Инньэ гынан  кини норуотугар туох баар үчүгэйи баҕарар. Ол иһин,  кини патриархальнай-феодальнай олоҕу наһаа кириитикэлээбитэ.

Кулаковскайы капиталистическай сайдыыга баҕарар буржуазнай националист-суруйааччы диэн Сэбиэскэй кэмҥэ наһаа улаханнык буруйдаабыттара. Оттон кини, дьиҥинэн, хайдах гыннахпытына сайдыахтаахпытын көрөрө. Ол иһин,  Өймөкөөн Кырбаһааҥкынын кытта доҕордоһор, маннык эрэ дьон  көмөлөһүөхтэрэ диэн өйдүүр. Ньукулай Кырбаһааҥкын норуотугар төһөлөөх элбэхтэ көмө биэрэрий,  300-түү солкуобайга тиийэ  көмөлөһөрө. Ол 300 солк. оччотооҕуга улахан харчы буолара биллэр. Дьокуускай куоракка 5 оскуоланы туттарар, саха ыччата үөрэнэригэр көмөлөһөр, норуотугар наһаа элбэҕи оҥорбут киһи. Оттон Кулаковскай оннук дьоҥҥо баҕарар.

Патриархальноай-феодальнай баайдар баайдарын бэйэлэрэ да туһамматтар, норуокка да биэрбэттэр. Сир анныгар көмөн кэбиһэллэр, көстөн кэлэр да түгэннэрэ бааллар. 20-чэ сыллааҕыта Павловскайга ампаар кытыытыгар биир ыт кыһыл көмүс манньыаттары хаһан таһаарбыт этэ.

Кулаковскай Кырбаһааҥкын курдук баайдар көмөлөһүөхтээхтэр диир этэ, туох да сүрдээҕин доҕордоһор, өйүүр этэ. Инньэ гынан,  кини саха норуотун сайдыытын туһунан толкуйдуур  прогрессивнай өйдөөх-санаалаах, наһаа сайдыылаах киһи этэ. Уонна суругун мээнэҕэ «Саха интеллигенциятыгар» диэн анаан ааттаабатаҕа.  Ол аата «Мин интеллигеммин» дэнэр киһи бары ааҕыахтааххыт. Уопсайынан, Кулаковскай «Мин норуоту баай, дьадаҥы диэн кылаастарга араарбаппын, мин норуоту үөрэхтээх уонна үөрэҕэ суох диэҥҥэ араарабын,» — диирэ. Ол аата үөрэхтээх үөрэҕэ суохха көмөлөһүөхтээх уонна үлэлиэхтээх диэн.

Оччолорго Арассыыйа үрдүнэн үөрэхтээх 8-9 эрэ % эбит. Кулаковскай реальнай училищены бүтэрэригэр оруобуна бүтүн Российскай Империяҕа биэрэпис буолбут.  Онно Саха сиригэр 300 000  киһи олорор эбит буоллаҕына, үөрэхтээҕэ 0,3 эрэ үһү. Ол онтон кыһыйан-абаран Кулаковскай эппитэ: «Биһиэхэ, сахаларга, үөрэхтээх ахсаанынааҕар соххор доҕолоҥ ахсаана быдан элбэх. Ол иһин, бу 20 саастаах үөрэҕин бүтэрбит уол «Норуоппун сырдатабын,» — диэн бара турбута. Сайдыбыта, суруйбута, үлэлээбитэ.  

    Өксөкүлээх Өлөксөй «Саха интеллигенциятыгар»  суругар норуот трагедиятын уонна проблематын этэр. Кини эппит идеялара, санаалара наһаа актуальнайдар, хаһан да сүппэттэр уонна куруук биһиэхэ наадалаахтар. Оттон өймөкөөннөр Кулаковскайы кытта күүстээх ситимнээххитинэн киэн туттуохтааххыт уонна Өксөкүлээх Өлөксөйү үйэтитиигэ эмиэ үлэлиэхтээххит. Чэ, холобур, ити биһиги сурукпутун тааска ууруоххут, итиэннэ эһиги Кулаковскайга  пааматынньык туруоруоххутун, элбэҕи үлэлиэххитин наада диибин».

Салгыы Мария Никонова Өксөкүлээх Өлөксөй «Оттоку олук алгыһын» аахта. Көрсүһүү кэнниттэн Мариябыт үөрэ-көтө, сөҕө-махтайа:

—  Өймөкөөн сиригэр олус кылгас,  күүтүүлээх самаан сайын күнүгэр бибилэтиэкэ саалатыгар Томтор номоххо кэпсэнэр үтүө-мааны, сайдам-сайаҕас, элэккэй дьоно тоҕуоруһа мустубуттар. Тэрээһин бүтүүтэ миэхэ Томтор олохтооҕо, бибилэтиэкэ  үлэһитэ Мира Григорьевна Томская кэлэн: «Аҕам Дэбдиргэттэн төрүттээх, 1939 сыллаахха Томторго учууталлыы кэлэн баран олохсуйан хаалбыта»,  — диэн бэйэтэ кэпсэтэн билистибит. Өссө биир арыйыым — Мария Поликарповна Боярова, биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, Өймөкөөн улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, аҕатын өттүнэн  Таатта Дэбдиргэтиттэн хаан тамайар дьикти кэрэ киһини кытта ситэ-хото кэпсэппэккэ, билсибэккэ хаалбыппын инники өттүгэр толорунуом диэн бигэ эрэллээхпин.

Дьэ, онон Өймөкөөҥҥө сырыым кэннэ бу үөрэххэ киириим  сыыһа хардыы буолбатаҕар бигэ өйдөбүл кэллэ уонна  улуу өбүгэбит былыр суол-иис суох кэмигэр сэттэтэ кырыныытын өйдүөх турукка киириэх кэриҥнээхпин, — диэн санаатын үллэһиннэ.

Учууталбыт Василиса Романовна үөрэхтээһиҥҥэ тохтоон ылла:

—  Ыччаты иитиигэ анаан, Өксөкүлээх Өлөксөй нэһилиэстибэтин үөрэтиэххэ, тарҕатыахха диэн санаа XXI үйэҕэ кэлэн, дьэ барыбытыгар тарҕана сылдьара олус үчүгэй. Ол иннинэ төһөлөөх уһуннук бэчээттэммэккэ сылдьыбытай?  Саха сирин кэрийбитэ эрэ диэччилэр эмиэ баар этилэр. Онон билигин, дьэ, норуотугар анаабыта, норуотугар туһалааҕы оҥорбута өйдөннө. Бары эйгэҕэ барытыгар наадатын өйдөөн киллэрии 90-с сыллаахтан саҕаламмыта.  Өксөкүлээх Өлөксөй   философскай айымньыларын уонна научнай үлэтин кэлимник тутан үөрэххэ туттубут аан маҥнайгы уопут Мэҥэ Хаҥаласка Павловскай орто оскуолатыгар баар этэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан саҕалаабыттара. Биһиги, институт үлэһиттэрэ, научнай салайааччы буолан 20-чэ сыл үлэлэстибит. Түмүгэр элбэх кинигэни таһаардыбыт, онтон уопуттарын сүрүн суолтата туохханый? Айымньылара уруккуттан үөрэтиллэллэр, ол гынан баран, бу хоһоон, бу ырыа диэн эрэ үөрэтиллэр эбит буоллаҕына, билигин иитэр үлэҕэ киэҥник туһаныллар буолла. Тоҕо диэтэххэ, кини айымньылара оҕо төрүөҕүттэн улаатыар, ыччат буолуутугар тиийиэр диэри программа быһыытынан павловскайдар оҥорбуттара. Аан бастаан «Төрүөн инниттэн төттөрү төлкөлөммүт» диэн айымньыттан төрөппүттэр хайдах оҕоҕо баҕаралларыттан саҕалаан,  оҕо тугу сатыыр, хайдах үлэһит буолуохтааҕа, айаҕын хайдах ииттиниэхтээҕэ барыта айымньыттан бырагыраама курдук тиһиллэн тахсан иһэр.  Салгыы уол оҕоҕо, кыыска анаммыт айымньыларын оскуола иитэр үлэтигэр киллэрэн, аныгы олоххо  туһанар, бэлэмнэнэр бырагыраамалара тахсан кэлэр. Наукаҕа үлэтэ, олоҕун устуоруйата итиннэ биир кэлимник киирэн иһэр.

Кулаковскай математиканы наһаа сөбүлүүр этэ. Математик, саахыматчыт, дуобатчыт, спортсмен бэрдэ, эт-хаан өттүнэн сайдыылааҕа.. География, физика, математика, физкультура о.д.а. уруоктарга  Кулаковскайы  холбоон бырагыраама оҥоһуллубута.  Оҕо хайдах үүнэн тахсара оскуола иитэр үлэтигэр толору көстөр. Аныгы олоххо ханыылаан, «ЗОЖ» — чөл олоҕу тутуһуу барыта Кулаковскайга баар. Нууччаны кытта бииргэ буол, тэбис—тэҥҥэ хардыылаа, тэҥҥэ сайдан ис, кинилэри өйдүөхтээххин, үөрэхтэрин ылыныахтааххын диэни барытын киллэрэн үөрэтэн,  салгыы ырытан, мониторинг оҥороллор. Ханнык баҕарар эйгэҕэ, тэрилтэлэргэ киирэн анкета толоттороллор. Онно атын омуктары кытта төһө доҕордостуҥ, норуотуҥ туһугар тугу оҥордуҥ, предприниматель буоллаххына эн тугу сиэртибэлээтиҥ о.д.а. ыйытыылардаах анкетаны улуус, нэһилиэк баһылыктара, предпринимателлэр буоллуннар, тэрилтэ салайааччыларын, түөлбэни барыларын хабан туран оҕону иитэр бырагырааманы түмэн таһаардылар.

Көннөрү иитэн эрэ таһаарбакка, салгыы эмиэ мониторинг оҥороллор: ханнык идэни ыллылар, тугу үлэлииллэр, төһө үчүгэй төрөппүт, үлэһит, бэйэлэрин норуоттарын туһугар төһө кыһанар буоллулар диэн түмүк таһаараллар. 

Онон оҕолоругар араас кэмпириэнсийэлэри, НПК-лары ыытаннар олус улахан үлэни оҥорбуттара. Бу маны барытын өрөспүүбүлүкэ билиэхтээх диэн уонна, этэргэ дылы, бэйэлэрин түөлбэлэригэр дьоруойдардаахтар, бэйэлэригэр эмиэ бастыҥ дьоннордоохтор, кинилэри эмиэ маннык ситимҥэ киллэрдиннэр диэн бу уопут кинигэҕэ киирбитэ. Мин научнай салайааччы быһыытынан манна эмиэ үлэлэспитим. «Оскуола саргыны салайар анала» диэн кинигэ «НАУКА» кыһатыгар Новосибирскайга тахсыбыта.  Кулаковскай нэһилиэстибэтэ оҕону иитиигэ улахан суолталаах, онон бу уопуту ыччаты, оҕону иитиигэ туһаныаххытын сөп эбэтэр Кулаковскайы сэргэ бэйэҕит чаҕылхай дьоҥҥутунан норуотун таптыыр, онно тугу эрэ гынар, дьулуһар, үөрэхтээх, Кулаковскай этэрин курдук улахан өйдөөх-санаалаах,  дойдутугар туһалыыр дьону иитэн таһаарыҥ диэн этиэхпин баҕарабын, — диэн бэртээхэй уопуту билиһинэрдэ. Бу үлэ салгыы өрөспүүбүлүкэ бары эйгэтин хабара буоллар олус да улахан хамсааһын тахсыан сөп эбит дии санаатым. Биир кэмҥэ А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй «Саха интеллигенциятыгар» суруга хас биирдии салайааччы остуолугар сытыахтаах диэн санаа этиллэрэ, ол билигин хайдаҕа буолла?

ххх

Сууралдьымабыт 18 хартыынатынан быыстапка турда, уруһуйдара киһини абылыыр ураты күүстээхтэр. Аны хартыыналарын ис хоһоонун арыйар бэйэтин хоһооннорун кинигэтин бэлэх аҕалбыта.

Кини Өймөкөөнү кытта алтыһыыта:

-Мин 1976 с Сордоҥнооххо быраактыкабар кэлбитим. Онно сельсовет таһыгар тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах былакааттары оҥорбутум.  Ыйы быһа үлэлээн, тимирдээн, киэргэллээн уруһуйдарбын ыйаабытым. Оччолорго мин художественнай училище 3 кууруһун бүтэрбит устудьуоҥкабын. Өймөкөөн миэхэ салгынынан, айылҕатынан уонна дьонунан сүрэҕим ортотунан киирбитэ.  Тоҕо  улуу учуонайдар, суруйааччылар уонна көннөрү дьон Өймөкөөнү көрө диэн кэлэллэрий, онно тоҕо талаһалларый диэн уруккуттан да саныырым. Оччолоох суол суоҕар, ыарахан айаҥҥа, манна кыһыннары айаннаан кэлиэх диэтэххэ, сүрдээх ыарахан ээ. Суолу тибэн кэбиһиэн сөп, сылгы кыайан хаампат буолуон сөп, аны бу суолга араас быһылааннар да тахсыахтарын сөп. Ол гынан баран,  Өксөкүлээх хаста кэлэн барбытай? Атын айанньыттар даҕаны,  биир эмит киһи бөрөҕө, кырдьаҕаска түбэспитэ баар дуо?  Суох ээ, тоҕо? Биир кистэлэ маннык эбит: айанньыттар айылҕаны кытта алтыһан, айылҕаны кытта  биир буолан хаалаллар.

Киһи уонна Айылҕа. Араас кыыл-сүөл эмиэ айылҕа оҕолоро буоллахтара дии. Ол иһин,  бэйэ-бэйэлэрин кытта өйдөһөр эбиттэр. Сии-аһыы кэлбэтэх дьоҥҥо сымнаҕастык сыһыаннаһаллар. Бары айылҕа оҕолоро буоларбыт өймөкөөннөргө ордук биллэр, — диэн Сууралдьыма  Өксөкүлээх хартыынатыгар болҕомтобутун тардар.

– Өксөкүлээҕи тоҕо маннык оҥордум? Кини аата ситэ ааттана, оҥорбут үлэтэ ситэ тахса илигинэ ааспыт үйэҕэ оҥорбутум. 1976 сыллаахха кэлэ сылдьан Сордоҥноохтон икки оскуола оҕотун кытта табаарыстаспытым. Петр Дмитриевич уонна Татьяна Иннокентьевна Ивановтарга дьиэлэнэн олоробун. Кинилэри кытта Индигиркэнэн, Тэҥкэ Баһынан балыктыы барар этибит. Оҕолору кытта Үрэх Төрдүнэн хаамабыт. Мантан биһиги оннук ойуулаах сэргэлэри көрдүбүт диэн омуннуран-төлөнннүрэн кулууп дьиэҕэ кэпсээччи буоллубут. Онтон биһигини музейга таһаардылар. Онно Өксөкүлээх сундуугун көрдүбүт. Сэргэлэр, сундуук уонна Өксөкүлээх туһунан кэпсээтилэр. Онно, дьэ, миигин Өксөкүлээҕинэн «уматан» кэбиспиттэрэ. Кини туһунан билиэхпин-көрүөхпүн баҕарар буолбутум.

    Аны саамай сөҕөрүм диэн баар, хайдахтаах курдук тыйыс тымныыга бу атынан айаннаан кэлэн төһөлөөх матырыйаалы хомуйбута буолуой?! Төһөлөөх ыалга сылдьыбыта буолуой?! Умсугутуулаах айар үлэтин хомуйара. Ол нэһилиэстибэтэ биһиэхэ хааалан, сахабыт тыла билигин даҕаны баар. Итинник эрдэттэн кинилэр суруйбатахтара буоллар,  биһиги Сэбиэскэй былааска хайдах тылланан хаалыа этибитий? Куоракка киирдэххэ: «Эһиги тоҕо сахалыы саҥараҕыт?» — диир кэмнэрэ эмиэ баара. Ол мэлдьэх буолбатах, кырдьык.

   Мин ол кэмҥэ Өксөкүлээх Өлөксөй аата тиллиэ диэммин былыт быыһынан кини сирэйин оҥоробун. Сирэйин оҥорон баран, Өксөкү кыылы күҥҥэ көтүтэн таһаарабын. Оччолорго мин толкуйум маннык этэ. Бу үлэм билигин АГАТУ бас билиитигэр баар,  иллэрээ сыл быыстапкабар көрдөһөн эрэй бөҕөнөн уларсан туруорбутум. Быыстапкабын сабааппын кытта тута кэлэн ылан барбыттара. Оннук кыһамньылаахтык харайалларыттан үөрэбин, ол гынан баран,  бэйэбэр кыратык тута түһэммин, көрөн-истэн, астыныахпын баҕара санаан ылабын.

    Өймөкөөҥҥө биир сыһыаным диэн Ньукулай Кырбаһааҥкын хартыынатын көрдөһүүнэн суруйбутум буолар. Ону суруйаары Ньукулай Кырбаһааҥкыны икки сыл кэриҥэ туох-хайдах киһиний диэн үөрэтэн, кини мэтириэтин эрэ буолбатах, бүтүн олоҕун оҥордум. Хартыынам үс тутуллаах, ортотугар Кырбаһааҥкын бэйэтэ, икки өттүттэн ортото сабыллан хаалар. Тоҕо оннугуй?  Өймөкөөн суола-ииһэ куһаҕан, оттон маннык сабыллар хартыына тула өттүттэн харысхаллаах. Таҥара күлүгүн курдук. Икки өттүгэр олоҕун түһүмэхтэринэн араардым: Черскэйгэ көмөлөһүүтэ, хотуларга көмөлөһүүтэ, оскуоланы туттарыыта, аны ханна олордобун дуу, туруорабын дуу диэн туспа боппуруос этэ. Уопсайынан, кини олоххо чиҥник үлэлээбит, чиҥник олорбут киһи олоҕо ойууланнаҕа дии.

 Бу маннык кэпсээни истэ олорон, биир хартыына киһиэхэ олох атын күүһү угардыы, Сууралдьыма илиитигэр көһүннэ. Эмиэ туспа кэпсээннээх хартыына эбит:

— Хартыынабар уот сиэн эрэр, уу ылан эрэр курдук, хотой эҥин баар. Биһиги бары дьоллоох дьоммут, манна олорор дьон. Тоҕо? Биһиги наһаа үчүгэй кэмҥэ төрөөбүппүт. Ааспыт үйэлэр, икки үйэ алтыһыытыгар уонна тыһыынчанан сыллар алтыһыыларыгар төрөөн-үөскээн олорор дьоммут. Бу тыһыынчанан сылларга биһигини, бүтүн киһи аймаҕы туох күүтэрий, сиргэ туох буолуой диэн ыйытыы ханнык баҕарар өйдөөх-санаалаах киһиэхэ киирэр буоллаҕа дии. Ону ким эрэ тылынан суруйуо, уруһуйдаан кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдиэ. Эбэтэр күннээҕинэн да олорон хаалыахпытын сөп буолллаҕа, ол гынан баран, мин бу хартыынаҕа кэлэр тыһыынчанан сылларга туох күүтэрий диэҥҥэ наһаа үчүгэй олох кэлиэҕэр баҕаран, санаабынан туох эрэ үчүгэйи оҥоро сатыыбын.

Ол кэмҥэ атаҕым анныттан сир умайан киирэн барда. Дьэ, алдьархайдаах хартыына ойууланан тахсыбат дуо! Сири үөһэттэн көрөргө дылы гынабын. Уот, уу ылан эрэр. Галактикаҕа уста сылдьар быычыкаайык төгүрүк шарик курдук сирбит бу дьайыылары кытта ыкса  сибээстээх. Магнитнай хонуу эҥин диибит дии, Галактикаҕа сайдыы, төрөөһүн диэн бэлиэлээх,  элбэх баҕайы сулустар үөрдүһэн сылдьан туспа сокуону олохтууллар. Көрдөххө өлүү бэлиэтэ — хара баар, мантан эмиэ төрөөһүн тахсар. Худуоһунньукка иэйиитигэр бэринии баар буолар. Туох эрэ этитэр курдук. Ол кэмҥэ миэхэ бу Моҕой курдуктар үөскээн тахсаллар, ыарыыбыт-дьаҥмыт сибээһэ хантан кэлбитэ биллибэт. Дьэ, хантан маннык ыарахан хартыынаны суруйдум диэн күннэри-түүннэри утуйбат да буолан хааллым. Тугунан быыһыыбын? Хайдах үчүгэйи аҕалабын? Өксөкү курдук кытаанах үтүөкэн санаалаах, ырааҕы өтө көрөр дьон олоҕу үчүгэйгэ уларытыахтарын сөп, мантан ыраастыахтарын сөп диэн санааттан бу хотой үөскээн тахсыбыта. Инникигэ туох буолара уонна ыраастаныы хартыыната. «Сарсыҥҥы күн уонна Ыраастаныы» диэн ааттаах хартыына. Сахабыт сирин хотойун киллэрдим, кини сайдыылаах, ыраас олоҕу аҕалар, — бу кэпсээни истэ олорон барыбытыгар Өксөкүлээх уобараһа тиллэн кэлбитигэр саарбахтаабаппын. Олус да күүстээх, инникигэ эрэли үөскэтэр хартыына. Сууралдьыма бу хартыынатын бибилэтиэкэҕэ бэлэхтээтэ.

х х х

— Өймөкөөҥҥө 1976 да, 2000 да сылга  кэлэ сылдьан ГУЛАГ-ынан дьарыктаммытым. Хаайыылаахтар оҥорбут трассалара. Кыраҕа да буруйданан кэлбит үтүөкэн дьон Өймөкөөнү сайыннарбыттара. Улуу бэйээттэр,  суруйааччылар, учуонайдар, быраастар кэлэн барбыттара. Кинилэр өйдөрө-санаалара, удьуордара — эһиги олороҕут. ГУЛА-гы хайдах туппуттарай диэн тиэмэҕэ манна матырыйаал хомуйабын, онтон Уус-Ньараҕа барабын. Магадаҥҥа эмиэ тиийэ сылдьабын.

Оруобуна 2019 с. ыллахха эмиэ манна кэлэбин, ханнык лааҕырдар баалларын, төһө киһи ытыллыбытын үөрэтэ сылдьан, маны хайдах уруһуйдуохха, суруйуохха сөбүй диэн сүрэҕим-быарым ыалдьара. Владивостокка бииргэ үөрэммит оҕолорбун илдьэ кэлэбин, Мария Поликарповнаҕа киирэн истэбит, Өймөкөөҥҥө киирэ сылдьабыт, барытын кэрийэбит, өссө миигинниин фотографтар кэлсибиттэрэ, онон таптаабыт сирбитигэр хаартыскаҕа түһэбит, түһэрэбит. Прижими, урукку суолу көрөн баран, хартыынам бу баар эбит диэтим. Дьэ, сүүрбэ сылы быһа өйбөр-санаабар тута сылдьыбыппын ыйтан ордугунан уруһуйдаан бүтэрэн кэбистим. Уруһуйдуур сирбин Прижими булан баран, «Бу сир, дойду миигин манна бэйэтэ алҕаан ыыппыт курдук», — дии санаабытым, — диэн Сууралдьыма оччотооҕу кэмин бу баардыы кэпсиир.

Итини истэ олорон,  өлбүт киһи таҥаһын үллэстии,  өлбүт киһи үрдүгэр тааһы түһэрэн көмөн кэбиһии эбэтэр хайаттан киһи сууллан түһэн иһэрэ, ол быыһыгар бу суолунан таас баһа сылдьаллара хараххар көстөн кэлэр. Маннык үлэлиир киһи олох уһаабат, хаайыылаахтар барахсаттар сотору-сотору өлөн иһэллэр, оттон үлэни кыайбат киһини миэстэтигэр ытан иһэллэр. Лааҕыртан стройунан үлэлии тахсан иһээччилэр, аттаах, табалаах дьон кэлэн барыылара… Биир тылынан Айан суола — Хаайыылаахтар уонна Эйэлээх дьон… Сууралдьыма бу уруһуйун Мария Поликарповна тэрийбит оскуола түмэлигэр бэлэхтээтэ.

Аны биир дьикти кэрэ хартыына, мин уруокка туһаммыт хартыынам туһунан эттэхпинэ табыллар. Бу XVII-XIX үйэҕэ саха итэҕэлин, олоҕун, сиэрин-туомун көрдөрөр 100-нэн киһилээх, сылгылаах-ынахтаах «Уруу ыһыаҕа». Бу хартыынаҕа биир да кэрчик өйтөн оҥоһуллубатах, барыта архыып матырыйаалларыттан, хаһыылартан, үгүс түмэли көрүүттэн, чинчийииттэн, археология институтугар үлэҕэ киирэн үлэлээн булбут элбэх матырыйаалыттан суруллубут. Сорох таҥаһы-сабы В.И. Иохельсон кэлэ сылдьан 1902 с. түһэрбит матырыйаалларыттан (билигин Эмиэрикэҕэ баар) бэрэпиэссэр Зинаида Ивановна Иванова-Унарова  баран үлэлээн хаартыскаҕа түһэртээн аҕалбыт эбит. Бу хартыынаны оҕолор сэргииллэрин, көрөөт тута «Кыыс кэргэн тахсыыта», «Уруу» дэспиттэрин саныы биэрдим. Ол аата оҕолор саха хартыынатын өйдөрүнэн-санааларынан ылынар эбиттэр. Сууралдьыма бу хартыынатын Томтор түмэлигэр бэлэхтээтэ.

Сууралдьыма быйылгы ыһыаҕын сонунун бары үөрэ иһиттибит. Кини 1993 с. Чурапчы оскуолатыгар анаан 11 м 70 см уһуннаах, 1 м 70 үрдүктээх «Дыгын ыһыаҕа» хартыынаны ДВПлары холбоон, кэннин груннаан баран уруһуйдаабыт. Өссө биир уратытынан Мындаҕаайы дьонун, оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ биир сайын устата ойуулаабыт. Билигин бу хартыынаҕа киирбит 128 киһи аатын-суолун барытын билэллэр, бу дьон оҕото-уруута, сиэннэрэ дьоммут оннугар оонньуубут диэн  хартыынаны тыыннаатылар. Мындаҕаайыга режиссер Мария Андреевна Дьячковская-Местникова ыһыах түһүлгэтин тыыннаах хартыына оҥорон худуоһунньукка тугунан да кэмнэммэт күндү бэлэх буолбут.

Оттон Сууралдьыма үөрүүтүн үллэстэр:

— Дьон-норуот таптала, ускуустубаны сыаналааһына билигин даҕаны саха ыччатыгар баар, саха ыччата инникилээх эбит диэн олус киэн туттабын. Төрөппүттэрин ааттарын ааттатар дьон буола үүнэллэрэ, хартыынаны күдээринэ көрбөттөрө ити тыыннаах хартыынаҕа киириилэрэ туоһулуур.

Сууралдьымабыт бэлэхтиир хартыынатын кэннигэр маҕыстырааннар илии баттыыр историческай түгэммит истиҥ сыһыан долгунугар ааста.

Өксөкүлээх Өлөксөй айымньылара норуотугар ананар. «ХОМУС» хоһоонугар хоһулллар хомус туохха туһалаабытый диэн туран Егор Петров «Хомуһуннаах хомус» диэн акрохоһоонун ааҕан иһитиннэрдэ:

Хомуһуннаах хомус

Хохуоралаах тылланан

Хоҥкунастай тыастанан

Орто туруу дойдуга

Оҥоһуллан – айыллан:

Муҥ-сор боҕуу боҕуулаах

Муус кыаһаан кыһарымнаах

Урааҥхай сахалары 

Умсулҕан ырыаҕынан,

Саргыларын салайаар,

Санааларын саймаардаар!

(    Дьөгүөр Бөтүрүөп, Өксөкүлээх “Хомус” хоһоонугар дьүһүйүү).

 Дьөгүөр Бөтүрүөп кэпсээниттэн:

— 2005-2010 сылга хабылык, хаамыска федерациятын толорор дириэктэринэн үлэлээбитим.  Хабылык, хаамыска оҥоробун. Билигин бу аҥардас оонньуу эрэ буолбатах, күрэхтэһии көрүҥэ. 14-15 саастарыттан 90 саастарыгар тиийэ толоро сылдьар дьон бааллар. Оҕолор отой түргэнник сайдаллар. Холобур, оскуолаҕа киириэхтэриттэн дьарыктаммыт оҕолор оскуоланы Саха сирин успуордун маастара буолан бүтэрэллэр. Кырдьаҕастар «Сахаада» успуорт маастара буолаллар. Бу көрүҥү сайыннарарга Үөһээ Бүлүү Далырыттан Донской Андрей Иванович оонньуулары иккиһин тилиннэрбит үтүөлээх. Кини Саха сирин успуордугар ситиһиилэрэ элбэх, 17 төгүл чөмпүйүөн буолбут, хас да рекордаах, онтон 30 м сүүрүүгэ рекорда билигин да ситтэриллибэккэ турар. Андрей Иванович 80 сааһыгар хаамыскалыырыгар 7 хаамысканы остуолга ыһа быраҕар уонна биири үөһэ быраҕар, онтон алтаны тоҥсуйан ылар. «Тоҥсуур» диибит итинник ньыманы.

Билигин Саха сиригэр 9 хаамысканан оонньуур киһи иккиэлэр. Хаамыскаларын ыһаллар, биир хаамысканы үөһэ быраҕаллар уонна аҕыһы  биир тоҥсуурунан барытын биирдэ хомуйан ылаллар. Маннык энтузиаст киһи бу оонньууну хайдах сайыннарбытай? Инбэлиит, ыалдьар оҕолор физкультуранан  кыайан дьарыктамматтар. Ол иһин,  Андрей Иванович физкультура уруогар дьарыкка киллэрэн кэбиһэр. Ол онтон саҕаланан сайдан-сайдан успуор биир көрүҥэ буолан хаалла, — диэн туран Егор  бибилэтиэкэҕэ бэйэтэ оҥорбут хабылыгын, хаамыскатын бэлэхтээтэ. Бибилэтиэкэҕэ оскуола оҕолоро олус мустар, элбэх киһи сылдьар эбит.

Бу дьиэҕэ киирэн иһэн санаабыт санаам албыннаабатаҕар үлэһиттэргэ махтанан тылга аналлаах хоһооммун аахтым. Уонна сырдык, сылаас эйгэ баһыйар күүһүгэр таба тайаммыт үөрүүбүтүн кытта бу суруйуубун түмүктүүбүн.

                                                                           Сэгэлдьийэ ЧЭЭЛЭЙ