Өксөкүлээх суолунан айан (салгыыта)

Бэс ыйын 30 күнүн киэһэтэ, 2025 сыл. Өймөкөөн сирэ бэйэтэ тугунан эрэ кэлбит киһини абылыыр ураты күүстээх. Биир оннук элбэх дьикти таабырыннаах «Чысхаан резиденциятыгар», ол эбэтэр «Чысхаан Муус Уораҕайыгар» киирэр ааныттан саҕалаан, остуоруйа дойдутугар эңин дьикти көстүүгэ кыра оҕолуу итэҕэйэ хайа хаспаҕын халҕанын арыйбыппыт. Чаһыбыт лаппа киэһэрбит, аҕыс чааһы ааһан эрэрэ. Томтор чэбдик салгына көрүң, истиң, күүлэйдээң дииргэ дылыта!

Бэйэтин кэмигэр аһа-таңаһа, булда-алда дэлэйинэн уруккуттан аатырар Өймөкөөн сирэ-уота үгүс киһи кутун-сүрүн туппут, элбэх салайааччы болҕомтотун ылбыт буолуохтаах. Сылгы, ынах сүөһү элбэҕэ, кыыл пиэримэлээх, эбиитин икки төгүллээх мөлүйүөннээх сопхуос тыа сахатын киэн туттунуутунан буоллаҕа. Биир кэмңэ, 80-с сылларга үөһэттэн атомнай ыстаансыйа тутуутугар сиргитин булунуң диэн сорудахтыыллар. Бу хайаны уонча сыл этэр ыстаансыйаларыгар барсар ду, барсыбат ду диэн үөрэтэр кэмнэригэр уларыйыы тахсан, оңоһуллубут бырайыагы туһанан, хайаттан аллара сыылан түһэр муус булууһу оңоруохха диэн туруммуттар эбит. Ол иһин геологтары кытта үөрэтэн бараннар,  110 миэтэрэ уһуннаах булууһу оңорбуттар. Кэккэ сылларга тоң эти, балыгы уурар эбиттэр.
Онтон 2002 сылтан кыһыннары-сайыннары тымныытынан биллэр, араас омук айанньыттарын угуйар «Чысхаан Муус Уораҕайа» диэн буолан турар. Аны бу хайа былыр-былыргыттан Эбэ Хайата диэн ааттаах. Хайаны Өксөкүлээх Өлөксөйбүт, Ньукулай Кырбаһааңкыммыт, атын да айанньыттар туора тумнубатахтара. Кырдьаҕастар бу хайаҕа Өксөкүлээх Өлөксөй ырыатын ыллаабыта, тойугун туойбута диэн ахтар, итинник уос номоҕун кэлэр көлүөнэ5э хаалларбыт үтүөлээхтэр. Оннооҕор, 1926 сыллаахха, Өксөкүлээх Өлөксөй өлөр сылыгар, ити эңэр кини тойуга иһиллэн ааспытын истибит дьон баар буолан кэпсээңңэ эмиэ тиһиллибит.
Айанньыттар айылҕа бэйэтэ оңорон таһаарбыт хурустаал муусчааннарын ордук сэңээрэр эбиттэр. Чысхаан Муус Уораҕайа 8 саалалаах, тус- туспа аналлаахтар, хатыламмат ис хоһоонноохтор. Бу саалалартан мууһуруу кэмиттэн саҕалаан Өймөкөөн устуоруйатын кэпсиир.
Биһиги сылдьар кэммитигэр хаспах иһигэр -12 кыраадыһы тутан турара. Бу хайаны мээнэҕэ Эбэ Хайата диэн ааттаабатахтар, ытык хайа кылабачыгас хурустаал үрүң муусчааннара хас биирдии киһини көрөн сүгүрүтэр күүстээхтэр. Кулун тутар ый бүтүүтүгэр Тымныы оҕонньоттор мустаннар тымныыны Чысхааңңа аҕалан туттараллар. Чысхаан ол тымныытын бу сэтинньи ый бүтүөр диэри манна харайан турар. Ол иһин сайыннары да киирдэххэ кыһыны, тымныыны хайдах харайарын манна көрөбүт.
Бастакы саала — мууһуруу кэминээҕи Өймөкөөнү көрдөрөр – биһиги эрабыт иннинэ, икки атахтаах манна кэлиэн иннинэ Өймөкөөн сиригэр мамоннар, носорогтар үктэммиттэр. Манна ол кэми кэпсиир Өймөкөөн уонна Абый улууһуттан көстүбүт бизон муоһа, носорог төбөтүн уңуоҕа, сэлии, ат, хаспах кырдьаҕаһын кырамталара биһиги баар этибит диирдии туоһу буолан сыталлар.
Иккис саала — Чысхаан Муус Уораҕайын ресепшенэ. Бу манна киһи эмиэ араас муус оңоһуктары кытта алтыһан ааһар. Өймөкөөн улууһун маастардарын оңоһуктарын манна көрүөххүн сөп. Ииктии турар муус уол турарын көрөөт, хаһан эрэ оҕом Гриша Бельгия Брюссель куоратыттан аҕалбыт уол сувенирын санатта, ол уол иигэ бырааһынньыктарга пиибэ буолар үһү диэни муодаргыы истибиттээҕим, оттон манна, муңутуур тымныылаах уораҕайга, муус уолчаан тоңу аахсыбакка турара олох күүһүгэр эрэнии бэлиэтэ буолан миэхэ көһүннэ!
Үһүс саала — Муус Уораҕайбыт баарыгар киирэбит. Остуол үрдүнэн-аннынан кыстанан турар балыктар Өймөкөөн күөллэригэр үрэхтэригэр баар балыктар. Тымныы бэстибээлин кэмигэр ыалдьыттары сахалыы тымныы астарынан күндүлүүр саала. 20-н тахса сыл Чысхаан уораҕайа үлэлии турар, 2022 сыллаахха концепциятын арыый уларытан, устуоруйаттан эбэн биэрбиттэр. Сорох муус оңоһуктар уларыйбыттар, оттон бу сорох дьоруойдар 2026 сылга турбуттара 20 сылын туолар. Оңоһуктар олус бэрт көрүңнээхтэр, кыратык да кыларыйан көрбөтөхтөр. Саха сиригэр Лабыңкыр күөлүгэр эрэ баар буолуон сөптөөх балыктар муустан кыһыллан араас уот быыһынан бу устан барыах курдуктар.
Төрдүс саала — релакс (сынньалаң) хоһо. Түң былыргы дьоммут убаһа, сылгы, таба, кырдьа5ас тириилэрин тэллэх оңостон сыппыттарын санатан туран, оннук ороңңо сыта, олоро түһэн ылбыт дьоңңо күүһүгэр күүс, сэниэтигэр сэниэ эбиллэр диэн түмэл сэбиэдиссэйэ Айталина биһиэхэ сүбэлээтэ. Биһиги эмиэ сэгэс гына түстүбүт, санаабар, Саңа дьыллааҕы дьэрэкээн дьүкээбил аннынан үрүң көмүс хаар оһуоругар бигэнэн муус дыбарыас мааны оронугар сытан, харахпын быһа симэн Айыыларбын кытта бииргэ буолан ыллым. Сымнаҕас олбоххо олоро түһэн, тымныы буолбатах – дьикти сылаас эйгэ сымнаҕас салгыныгар сууланным.
Бэһис саала — «Өймөкөөн сэттэ дьиктитэ». Биллэрин курдук,  Өймөкөөн сэттэ нэһилиэктээх. Хас биирдии нэһилиэккэ айылҕа дьиктилээх, айылҕа күүстээх сирдэрэ бааллар. Ол эбэтэр хайалары, күөллэри, үрэхтэри, күрүлгэннэри барытын муус оңоһугунан ити хоско көрдүбүт. Хайалаах сирдэргэ элбэх таас хайа суруктара бааллар. Ону туһанан устуоруйа5а эмиэ төннөн, олоҕу көрдөрөр саала. Бу сиргэ дьукаагырдар, эбээттэр, чукчалар аан бастакынан регистрацияны ааспыттар. Көһө сылдьар омук буоланнар сэлиини, носорогтары эккирэтэн бултуу кэлбит буолуохтарын сөп диэн сабаҕалыыр эбиттэр.

Оттон саха киһитэ Улахан маҕан оҕуһунан кэлбит. Уонна көрүүлэнэн, кырдьык даҕаны, байылыат дойду бу сир эбит,ынаҕы сылгыны ииттэргэ ордук табыгастаах буолсу диэн манна олохсуйан элбээн бараллар. Бу саала киириитигэр муус аарка Лабыңкыр күөлгэ баар буола сылдьыбыт этиллибэт, ааттаммат сүдү сиэмэх кыыл сыңааҕын уңуоҕун санатар курдук диир эбиттэр. Санаан көрдөххө, оннук да курдук эбит ээ… санаабар, Өймөкөөн сирэ-уота ханнык баҕарар кытаанах, хараңа көстүүнү кытта охсуһар, кыайар күүһү иңэрэр курдук.
Алтыс саала — баҕа санааны этинии хоһо. Киһи Ытык сиргэ сырыттаҕына баҕа санаатын илдьитин ыытыахтаах диэн кэпсээнньиппит долгутта. Ураһаны санатар Ийэ кут бэйэтин хоонньугар миигин сэмэйдик кууһан ылла, кыһалҕабын барытын ааҕар курдук бигээтэ. Аттыбар баар үгүс элбэх түбүктээх санааттан босхолонон,  Ийэ кукка киирэн иһийэн олоробун. Хайа эниэргийэтин ылынан Куйаарга илдьит ыытабын. Куйаар киһи сааһыламмыт санаатын иһиттэҕинэ эрэ көмөлөһөрүн билэбин. Ити саалаттан чэпчээн, сырдаан таҕыстым.
Сэттис саала — Чысхаан үрүң көмүс олбоҕор олорон эрэ ыалдьыттары көрсөр, сэртипикээттэрин туттарар хоһо. Бу сырыыга биһиги бэйэбит, Чысхаан көңүлүнэн, олбоҕор олорон, киниэхэ махтанан, буолуохтаах көрсүһүүбүтүн кэпсэтэн ыллыбыт. Оттон бу аттыбытыгар биһигини көрсөр  кыыллар — кини көмөлөһөөччүлэрэ, кини кулгаахтара, харахтара. Ол эбэтэр кыһын кыстыы хаалар саамай тулуурдаах чубукулар, хабдьылар биһиги эйгэбитин эмиэ бөҕөргөтө, биһигини тургута турдахтара.
Ахсыс саала – Чысхаан кыһыңңы тымныыны харыстаан бүөбэйдиир саалата. Чысхаан тымныытын сэтинньи ыйга диэри манна харайан баран, сэтинньи ый бүтүүтэ аанын арыйар уонна ахсынньы ый 1 күнүттэн «Кыһын Саха сириттэн саҕаланар» бырайыакка айанныыр.
Бу манна Хайа тэллэ5эр Өймөкөөн туһунан документальнай киинэни холбоон көрдүбүт. Киинэ саалатыгар 2022 с бырайыакка кыайан проектор ылбыт эбиттэр. Онон Өймөкөөнү тула өртүттэн сырдатар киинэни сүрдээх үчүгэйдик көрдүбүт. Мууска сымнаҕас түү олбох сылааһын ыһыктыбатын сөхтүм. Силикпитин ситэрэн муус таба сыарҕатыгар тиийэ олордубут. Биһиэхэ Муус Уораҕайга киирэрбитигэр кэтэрдибит чараас эрээри,  сылаас бэргэһэлээх сонноро дьикти таңас эбит. Биһигини тымныыттан эрэ харыстыыр буолбатах, бу Муус Уораҕайы биһиги сылааспытыттан эмиэ харыстыыр эбит. Онон бары икки өттүттэн саңата суох харыстаһа, өйдөһө сырыттыбыт.
Хайа хаспаҕынан Чысхаан Уораҕайын устун хаамарга  муус маңан хаар кырыата, үрүң көмүс оһуор хаһыңа тула өттүгүттэн эйигин киэргэтэ, туруккун тупсара хаар ырыатын ыллыыр. Оттон ытыскар сэрэнэн ыллаххына ууллубат, бу кэрэни, бу сырдыгы сүрэххэр иңэрин уонна Айылҕа дьикти күүһүн бар дьоңңор тарҕат, бу ытыскар туппут кэрэң үрүң чыычаах буолан сайыннары-кыһыннары эн тулаҕар чырыптыа диэн нарын куолаһынан Хаар Хайа Хотуна сипсийэрэ, оттон Тойоно оргууй мичээрдиирэ уонна оҕо туһугар Ийэҕэ эрэ этиллэр тыллары хараҕынан тиэрдэрэ. Уонна онно Өксөкүлээх тойгуттан алгыс иһиллэргэ дылыта. Ол аата кини бүтэһигин туойан ааспыт тылларын тыыннаах куолаһа иккис дойду оңостубут сирин көмүскүүр тыына баар эбит.
Бу курдук олох остуоруйатын дьикти хайатын хаспаҕар уйаламмыт Чысхаан Муус Уораҕайыттан санаалыын тупсан тахсаат, Айылҕа бэйэтэ анаан үүннэрбит саһархай сибэккилэригэр иэйиим күүһүн утумун үллэһинним. Ити курдук эмиэ салгыы айанныахпыт.
Саңа арыйыылары биһиэхэ бэлэхтээбит Айталина Прокопьевнаҕа махтанабыт уонна дьон туһугар истиң, сэмэй быһыың мэлдьи кыыһар сарыалынан арыаллана турдун диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Сэгэлдьийэ ЧЭЭЛЭЙ (салгыыта бэчээттэниэ)