Өлбөөдүйбэт мэҥэ өйдөбүнньүк – Угунуом барахсан

Ааспыт 2022 сыл бүтэһик ыйдарыгар Дьокуускай куоракка оҕолорбор сиэн кыыспын көрөн, аҕыйах ый олоро түһэн кэлбитим. Оҕолорум өрүүр кэмнэригэр түбэһиннэрэн, Саха сирин араас муннуктарыттан айар куттаахтары түмэр «Иэйии»  түмсүү  кыттыылааҕа быһыытынан хас даҕаны тэрээһиннэргэ сылдьан кэллим.

Манна сылдьан СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Инна Николаева-Угинка диэн ааттаах бэрт элэккэй майгылаах киһини кытары билсэр үрдүк чиэскэ тигис­тим. Ол эбэтэр, Угинка  «билигин, бу түгэҥҥэ ай, олор, таптаа» диэни өрө туппут сырдык киһи буолан биэрдэ. Иккиэн өйдөһөр дьон сиэринэн кэпсэтиибит быыһыгар кини 2022 сыллаахха «Долун» кинигэ бэчээттиир кыһатыгар «Ахтар-саныыр Угунуом» диэн урукку кэмҥэ былаас күһэйиитинэн көһөрүллүбүт төрөөбүт дойдутун туһунан ахтыы кинигэтин таһаартарбытын сөҕө, сэргии санаатым. Айбыт, төрөппүт дьоҥҥор кэриэтэ төрөөбүт дойдуга таптал киһи тылынан кыайан эппэт үрдүк, дириҥ, сүдү. Бука, маннык улуу тапталы сэргээн, харыстаан, сүрэҕэр уйалаан илдьэ сылдьар киһиэ­хэ сүгүрүйэр санаабын биллэриэхпин баҕаран:

«Угинка, бука, миэхэ ол кинигэҕин көрдөрүөҥ дуо?» диэн ыйытыыбар киһим ол бэчээттэммит кинигэ ахсаана аҕыйаҕын, уларсыан эрэ сөбүн туһунан эттэ.

Кинилэр инники олоххо хардыылаан испиттэрэ…

«Ахтар-саныыр Угунуом» кинигэ халыҥ тастаах, 60 ахсаа­нынан тахсыбыт. Аан тылыгар ааптар, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ  Инна Николаева-Угинка: «…Сүрэх­питигэр-быарбытыгар дойду оҥостубут Угунуобут барахсан өйбүтүгэр-санаабытыгар хаһан да сүтэн хаалбаттыы иҥэн сылдьар. Төрөөбүт дойду барахсан хас биирдии киһиэхэ туохтааҕар да күндү буолар. Сыл хонук дииллэринии, төрөөбүт дойдубут Угино бөһүөлэгэ букатыннаахтык көһөрүллүбүтэ номнуо 50 сыл буолла. Бу түөлбэҕэ Киирэптэн, Чүлбүүттэн көһөн кэлэн олохсуйбут эдэркээн уолаттар-кыргыттар көрсөннөр, элбэх эдэр ыччат ыал буолбута. Саҥа дьиэ-уот туттуута, өрө көтөҕүллүүлээхтик бары биир санаанан салайсан, инники олоххо хардыылаан испиттэрэ. Көһөрүү 1972 сылтан саҕаламмыта… Төһөлөөх ыарахан санаалаах, харах ­уулаах дойдуларыттан арахпыттара буолуой.

Билигин биир дойдулаахтарым Саха сирин араас муннуктарыттан хомуллан, истиҥ ахтыыларгытын, хайдах курдук бу Угунуо кинилэргэ олус күндүтүк сурукка тиһэн, үйэтитэргэ баҕаларын биллэрбиттэрэ миигин олус үөртэ уонна кинигэ сурулларыгар кынаттаата.

Өбүгэлэрбитин кимтэн кииннээхпитин, хантан хааннаахпытын төрүт умнуо суох­таахпыт,  көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиксэрэр ытык иэспит буоларын өйдүөх тустаах­пыт. Бу ахтыы кинигэ барыбытын түмэн ийэлэрбит, аҕаларбыт, чугас дьоннорбут хайдахтаах чаҕылхай олоҕу олорон ааспыттарын туоһу­лаан, кэнэҕэс ыччаттарбытыгар өйдөбүнньүк бэлэх буолуо дии саныыбын».

Аан тылыгар итинник  тыллары этэн туран Угинка махтал тылынан түмүктээбит.

Бу кинигэҕэ Угунуоҕа төрөөбүт, олоро сылдьыбыт дьоннортон сүүһүнэн ахтыылар хомуллан киирбиттэр. Бу ааптарга улахан, сыралаах үлэ. Төрөппүт, айбыт дьонноруҥ бу сиртэн олох сиэринэн эйигин хаалларан барар түгэннэригэр, төрөөбүт төрүт дойдуҥ салгына, күнэ, ыйа, халлаана эйиэхэ тиһэх күҥҥэр диэри өрүү эрэл­лээх эркин, дурда-хахха буолаллар. Эбэтэр бу тула көстөр Ийэ айылҕаҥ бэйэтэ тыыннаах таҥара, диирэ мин ийэм.

Угинка: «… Элбэх эдэр ыччат ыал буолбуттара. Саҥа дьиэ-­уот туттуута, өрө көтөҕүллүүлээхтик бары биир санаанан салайсан инники олоххо хардыылаан испиттэрэ…» –  диир.

Биһиги хотугу омукпут түҥ өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит Олох-Таптал, Түмсүү улуу бэлиэтэ баарын билэбит. Ол Аал луук мас буолар. Бары биир силистээх-мутук­таах, биир сомоҕо, биир дуулаҕа Аал луук мас буолабыт. Өскөтүн күөх тыа биир эбит маһын төрөөбүт төрүт өҥ, быйаҥ буорун силиһиттэн-мутугуттан арааран көһөрдөххө,  кини иинэн-кэхтэн, хагдарыйа хатан барара  биллэр суол.

Ааспыт сүүрбэ биирис үйэҕэ, устуоруйаттан көстөрүнэн, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Сахабыт сирин көмүстээх Алдан оро­йуона фроҥҥа элбэх көмөнү оҥорбута. Көмүс хостооһунун тэтимэ күүһүрбүтэ, саҥа сирдэри кэҥэтэн солоон баралларыгар күһэйбитэ буолуох­таах. Онон, көс олохтоох эбэҥки омук төрүт үгэһинэн дьарык­танар сирэ-уота үтүрүллэр кыахха киирэн, бөһүөлэктэри киин сиргэ түмэр үлэ бардаҕа. Хомуньуустар баарты­йаларын Киин Кэмитиэтин Сэкирэтэрийээтин быһаарыытынан 1948, 1957, 1968 сыллардаахха Хотугу сири сайыннарыыга сыһыаннаах уураахтары, ыйаахтары таһаарбыта.  Бу ыйаахтар, уураахтар Сэбиэт дойдутугар олорор аҕыйах ахсааннаах омуктары барыларын таарыйбыта уонна доку­муоннарга суруллубутунан,  сүнньүнэн туол­бут курдуктар. Ол эрээри,  «Современник» сурунаал 1971 сыллаах тохсунньутааҕы нүөмэригэр  Иркутскай суруналыыһа, 33 саастаах Вячеслав Шугаев «Тунгусский берег» диэн ыстатыйата тахсыбыта. Ол ыстатыйаҕа сурулларынан,  төһө даҕаны бөһүөлэктэри бөдөҥсүтүү барбытын үрдүнэн Иркутскай уобалаһыгар киирэр Ербогачен аҕыйах ахсааннаах омуктара быстар мөлтөх усу­луобуйаҕа олороллорун туһунан этиллибит.

Аҕыйах ахсааннаах омуктары көһөрүү туһунан ыйаахтар, уураахтар туох түмүгү аҕалбыттарын  дуу, аҕалбатахтарын дуу  туһунан «Мир Севера» сурунаал 2021 сыл бэһис нүөмэригэр суруналыыс Вячеслав Огрызко «Никому не нужные эвенки» диэн суруйбут ыстатыйата баар. Кини этэринэн,  сэттэ уонус сылларга аҕы­йах ахсаан­наах омуктар олохторун сайыннарыыга былаас таһаар­быт уураахтара, ыйаахтара үлүгэрдээх элбэх ахсааннаах тустаах министиэристи­бэлэри, биэдэмэстибэлэри кыайан түмэ тардара күчүмэҕэйдэрдээх эбит. Эбэтэр былаас бу кэмҥэ толору ырытыллан суоттаммыт бэлэм быһаарыылара суох кураанах буолан биэрбит. Кими да, тугу да буруйдаан быһаарар кыаллыбат.

«… Хас биирдиилэригэр ис сүрэхтэриттэн тахсыбыт төрөөбүт дойдуларыгар, солко күөх тыалардаах кэрэ айылҕалаах Угунуоҕа, төрөппүт күндү дьонноругар тугунан даҕаны кыайан кэмнэммэт уйадытар, долгутар дьэҥкир, ыраас харах уутунан угуттаммыт таптал тыллара бааллар. Тыыннаах таптал тыллара».

Кэм туһунан наукаҕа баччааҥҥа диэри учуонай эйгэ кыайан ылына-билинэ илик кэм туһунан «Причинная механика» диэн революционнай арыйыыны оҥорбут теориялаах нуучча биллиилээх, улуу астроном-учуонай Николай Александрович Козырев этэринии,  кэмэ оннук этэ диирбит сөп.  Ол эбэтэр сиргэ буолар, судаарыстыба олоҕун таары­йар эҥин-эгэлгэ дьайыылар кэм биир таайыллыбат таабырыннара буолаллар.

Угинка кинигэтигэр киирбит дьон ахтыыларын ааҕан көрдөххө, хас биирдиилэригэр ис сүрэхтэриттэн тахсыбыт төрөөбүт дойдуларыгар, солко күөх тыалардаах кэрэ айылҕалаах Угунуоҕа, төрөппүт күндү дьонноругар тугунан даҕаны кыайан кэмнэммэт уйадытар, долгутар дьэҥкир, ыраас харах уутунан угуттаммыт таптал тыллара бааллар. Тыыннаах таптал тыллара.

Ол курдук,  кэрэспэ­дьиэн  Прокопий Иванов «Мария Романовна Винокурова – эбэҥки норуотун дьиҥнээх хоһуун дьахтарын» туһунан бэйэтин кэпсээниттэн «Ил Түмэн» хаһыат  2015 сыл от ыйын 3 күнүгэр суруйбут ыстатыйата бу кинигэҕэ киирбит.  Бу ыстатыйаҕа Мария Романовна оҕо сылдьан ийэтин кытары түҥ тыаҕа аһаҕас халлаан анныгар иккиэ­йэҕин хоонньоһон, хонон ааспыт түүннэригэр долгуйан кыа­йан эппэккэ хаалбыт тыллара бааллар. Оҕо барахсан ис сүрэҕиттэн тахсыбыт сырдык, «ыраас» тыллара: «Ийээ, ийэккэм барахсан, миэхэ соҕотох күндү киһим буолаҕын. Эйигин хайдах дьоллуубун? Этим сыалааҕын, сымнаҕаһын эйиэхэ биэрэр буолуом.  Улааттахпына, тугу да үлэлэппэккэ, барытын бэйэм үлэлиэм, эн наар сынньанан тахсыаҕыҥ. Эйигин үөрдэр туһугар булгуччу өссө тугу эрэ толкуйдуоҕум».

Мин санаабар бу кинигэҕэ киирбит ахтыылартан төрөөбүт ахтылҕаннаах Угунуоларыгар анаммыт тыллар бу тыллар кэриэтэ сырдыгынан, ыраа­һынан сыдьаайаллар. Мария Романовна төрөппүт ийэтин элбэх оҕолоох, сиэннээх Ульяна Давыдовна Григорьеваны үлэһитин, майгыта эйэҕэһин иһин дьоно-сэргэтэ ытыктаан, махтанан, Гонам бөһүөлэгиттэн чугас, кини сөбүлээн сылдьар, сынньанар  үрүччэтин «Ылдьаана» диэн ааттаабыттар. Оннук, бу тулалыыр аар айылҕа уонна киһи быстыспат биир куттаахтар, ситимнээхтэр. Киһи, киһи барахсан сири-дойдуну киэргэтэр, байытар дьикти дьоҕурдаах. Киһитэ суох сир кураанахсыйар, тулаайахсыйар. Бэйэбитин айылҕа оҕолоробут диибит. Аар айылҕа, төрөөбүт төрүт дойдубут – биһиги куппут-сүрбүт уйан, уйаҕас биһигэ. Биһиги тыыннаах тэтиммит киниттэн айыллан тахсар, киниттэн кэлэр.

СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ  Инна Николаевна,  эн сыра­лаах үлэҕинэн, сүрэҕиҥ, илииҥ сылааһынан угуттаан таһаарбыт кинигэҥ үйэлэргэ, кэнэ­ҕэски ыччаттарга олохторугар сирдьит сулус, тыын­наах мэҥэ өйдөбүнньүк буолар. Махтанабын, сүгүрүйэбин эн күн тапталгар.

Елена АНТОНОВА- Күн Сиккиэрэ.

Сулустаан АЛЕКСЕЕВ хаартыската.