Элбэх оҕолоох ийэ – земскэй учуутал

Биир үтүө күн түөрт оҕо амарах ийэтэ, математика, информатика преподавателэ Наталья Киренская “Земскэй учуутал” куонкуруска кыттан көрөргө быһаарынар. Куонкуруска кыайан, 2022 сыл Билии күнүн Уус Алдан улууһун Түүлээх оскуолатыгар көрсөр.

МАТЕМАТИКА, ИНФОРМАТИКА ПРЕПОДАВАТЕЛЭ

На­талья Се­ме­новна Ки­ренская Том­по улууһун То­по­ли­най бө­һүө­лэ­гиттэн тө­рүт­тээх. Ос­куо­ла­ны бү­тэ­рээт, Са­ха пе­да­га­го­ги­ческай ака­дьыа­мы­йа­ты­гар ма­тема­ти­ка, ин­фор­ма­ти­ка учуу­тала идэ­ти­гэр үөрэм­ми­тэ. Учуутал бы­һыы­ты­нан үлэ­тин тө­рөөбүт То­по­ли­на­йын ос­куо­ла­ты­гар са­ҕа­лаа­бы­та, сал­гыы Хаан­дыга­ҕа ха­йа-­гео­ло­ги­чес­кай тиэхи­ньи­ку­му­гар пре­по­да­ва­теллээ­би­тэ. Ик­ки вы­пу­һу си­тиһии­лээх­тик бү­тэр­тэ­рэн, үөрэппит оҕо­ло­ро ба­ры идэ­лэ­ри­нэн үлэ бу­лан, күн бү­гүҥ­ҥэ диэ­ри си­бээс­пи­тин быс­пап­пыт диэн этэр. Устудьуон­на­ра тэ­рээ­һиннэр­гэ көх­төөх­түк кыт­тал­ла­ра, биир үөрэ­нээч­чи­тэ тө­лө­пүөн сы­һыа­рыы­тын оҥо­рон, өрөспүү­бү­лү­кэ­тээ­ҕи би­лим кэм­пириэн­си­йэ­ти­гэр бас­та­кы миэстэ­ни ылан, Москва­ҕа кыт­та ыҥы­рыл­лы­быт.

“Кэнчээри ыччакка киэҥ билиини иҥэрэр соругу ылынан, оҕолорун сиэппитинэн, айана ырааҕын аахсыбакка, кыра нэһилиэктэргэ үлэлии тиийэллэр. Сорохтор оннооҕор хоту
дойдуну сөбүлээн, дуогабардарын кэнниттэн салгыы үлэлии хаалаллар”.

“Кэр­гэ­ним Уус Ал­дан­тан тө­рүт­тээх, са­йын ах­сын дьиэ кэр­гэ­ни­нэн Суот­ту­га тии­йэн сын­ньа­на­быт. “Земскэй учуутал” ту­һу­нан ис­тэн, 2022 сыллаах­ха кыт­тар­га са­нам­мы­тым. Уһун­нук тол­куй­дуу бар­бак­ка, Түү­лээх ос­куо­ла­ты­гар миэстэ баа­рын кө­рөн, са­йаап­ка­бын он­но биэр­би­тим. Куон­ку­ру­һу си­ти­һии­лээх­тик ааһан, бу Түүлээх ос­куо­ла­ты­гар үлэ­лии олоро­бун”, – диэн На­талья Се­менов­на кэп­сээ­нин са­ҕа­лыыр. Хаан­ды­га­таа­ҕы ха­йа-­геоло­ги­чес­кай тиэ­хи­ньи­ку­му­гар си­ти­һии­лээх­тик үлэ­лии сылдьан, то­ҕо “Зем­скэй учуу­тал­га”
кыт­тар­га са­нам­мы­тын ыйыппып­пар: “Саас ба­ран иһэр. Бу ин­ни­нэ учуу­тал бы­һыы­тынан биир да­ҕа­ны бы­ра­гы­раама­ҕа кыт­ты­ба­та­ҕым, ол иһин хо­ло­нон кө­рөр­гө бы­һаа­рым­мытым», — диир.

“НЬУКУОЛУҤҤА БАСТАКЫ КУҺУ АМСАППЫТТАРА…”

Олох­тоох дьа­һал­та ос­куолат­тан биэс хар­дыы­лаах сиргэ ту­рар түөрт кы­бар­тыы­ра­лаах ис­пи­сэ­лиис­тэр оло­рор дьиэ­лэри­гэр ту­та ик­ки хос­тоох кы­бартыы­ра­ны көр­бүт. “Би­һи­ги ыал түөрт оҕо­лоох­пут. Маҥ­най ос­куо­ла­ҕа үөрэ­нэр ула­хан кыыспын уон­на уһу­йааҥ­ҥа сыл­дьар 4 саас­таах уол­бун ил­дьэ кэл­би­тим. Он­ну­бу­тун бул­буп­пу­тун кэннэ сыы­йа кэр­гэ­ним ик­ки оҕобу­тун кыт­та кө­һөн кэл­бит­тэ­рэ. Ик­ки хос­тоох кы­бар­тыы­ра кыара­ҕас, онон ик­кис сы­лын чааһы­най ыал­тан дьиэ улар­сан олоро­бут. Кэр­гэ­ним бэ­йэ дьыа­ла­тынан дьа­рык­та­нар, – диэн сал­гыы кэп­сиир.
Түү­лээх кы­ра нэ­һи­лиэк, 11 кы­лаас­таах ос­куо­ла­лаах, 43 үөрэнээч­чи­лээх. “Түү­лээх­тэр сэ­мэй дьон, кэ­лэк­тии­бим үчү­гэй. Онон үлэ­бэр, олох­пор-­дьа­һах­пар туох да­ҕа­ны уус­тук­та­ры көр­сү­бэ­тэҕим. Ньукуо­луҥ­ҥа бас­та­кы ку­һу бэр­си­бит­тэ­рэ, муус­пун тиэ­йэн биэр­бит­тэ­рэ. Биир идэ­лээх­тэрим сү­бэ­лээн-­ама­лаан, өйөөн бас­та­кы сыл­быт этэҥ­ҥэ элэс­тэнэн аас­пы­та”, – диир.

ҮӨРЭХ БААР – БАРАММАТ БААЙ

Са­ҥа сир­гэ үк­тэм­мит учуутал ту­та үлэ үөһү­гэр тү­һэр. Ик­кис сы­лы­гар ном­нуо кы­лаас са­ла­йаач­чы­ты­нан аныыл­лар. Ос­куо­ла аҕы­йах үөрэ­нээч­чилээ­ҕин ис­тэн, ха­та, биир­диилээн кэ­риэ­тэ үөрэ­тэр эбиккит дии­бин. Онуо­ха: “Кы­лааска, ор­то­ту­нан, 5-­7 оҕо үөрэ­нэр. 25 оҕо­ну үөрэ­тэ­рим дуу, 3 оҕону үөрэ­тэ­рим дуу, миэ­хэ ула­хан ура­ты­та суох.
Түү­лээх нэ­һи­лиэ­гин оҕоло­ро са­ха­лыы тыл­лаах­тар, мин нууч­ча­лыы са­ҥа­ра­бын, са­халыы өй­дүү­бүн. Туох баар Бү­түн Арас­сыы­йа­таа­ҕы бэ­рэ­биэркэ­лиир үлэ, эк­сээ­мэн ба­ры­та нууч­ча­лыы ты­лы­нан ыытыллар. Маҥ­най­гы сыл­га оҕо­лор со­ру­да­ҕы, са­даа­ча­ны нууч­чалыы өй­дүүл­лэ­ри­гэр уус­тук­та­ры көр­сү­бүт­тэ­рэ. Би­ли­гин этэҥ­ҥэ. Ма­те­ма­ти­ка­ҕа би­лии­ни үчүгэй­дик ылы­нал­лар. Бы­йыл 9-­с, 11-­с кы­лаас­та­рым эк­сээ­мэн­нэрин биир да­ҕа­ны “ик­ки­тэ” суох тү­мүк­тээ­ти­лэр”, – диэн үөрүүтүн үл­лэс­тэр.
Бы­йыл­гы 11-­с кы­лаас­тар гу­ма­ни­тар­най ха­йыс­ха­лар­га тут­тар­сар буо­лан, биир да­ҕа­ны оҕо ма­те­ма­ти­ка би­ри­ди­миэ­тин тал­ба­тах. Эһиил­ги 11-­с кы­лаастар­тан ма­те­ма­ти­ка­ны та­лыан ба­ҕа­лаах оҕо эл­бэ­ҕин этэр.
Саа­май уус­тук би­ри­ди­миэт ма­те­ма­ти­ка, хан­нык ба­ҕа­рар ос­куо­ла­ҕа саа­май ир­дэ­бил­лээх ма­те­ма­ти­ка учуу­тал­ла­ра дииллэ­рэ орун­наах. На­талья Се­менов­на бу су­рул­лу­ба­тах со­куонтан эмиэ туо­ра тур­бат: “Учуу­тал бы­һыы­ты­нан ир­дэ­бил­лээх­пин, ир­дэ­бил баар эрэ тү­гэ­ни­гэр оҕо би­лии­ни то­ло­ру иҥэ­ри­нэр, үөрэҕэр кы­һал­лар. Үөрэ­тэр­бэр туох да­ҕа­ны ура­ты мэ­тиэ­ди­кэм суох эрээ­ри, сэт­тис кы­лаас­ка гео­метрия би­ри­ди­миэ­тэ кии­риэ­ҕиттэн, сү­рүн­нээн тус­таах би­ри­димиэк­кэ ти­рэ­ҕи уура­бын уон­на хо­ло­бур, үс мун­нук бо­луос­са­тын үөрэ­тэл­лэ­ри­гэр фор­му­ла­ны ханнык ба­ҕа­рар үс мун­нук­ка ту­һанал­ла­рын кур­дук бы­һаа­ра­бын. Оҕо­лор са­даа­ча­ны көр­дү­лэр да маҥ­най туох­тан са­ҕа­лыыл­ла­рыгар, ту­та суот­туул­ла­ры­гар үөрэтэ­бин”, – диэн этэр. Бы­йыл 5-­с кы­лаас­тар олим­пиа­да­ҕа кыттан хо­ло­нон көр­бүт­тэр, хай­дах ыытыл­ла­рын бил­си­бит­тэр. Тө­һө да­ҕа­ны 5-­с кы­лаас­тар­га анаммы­тын иһин, Бү­түн Арас­сыы­йатаа­ҕы ма­те­ма­ти­ка олим­пиа­датын со­ру­да­ҕа сыл­ла­та уус­ту­гуран иһэр диэн этэр.

“СЫЛ УЧУУТАЛА” КҮӨН КҮРЭС

Тус бэ­йэм кө­рүү­бү­нэн, земскэй учуу­тал­лар үк­сү­гэр ос­куо­ла, нэ­һи­лиэк оло­ҕор көхтөөх­түк кыт­тал­лар. На­талья Се­ме­нов­на бас­та­кы үөрэх сы­лыгар ту­та “Сыл учуу­та­ла” Бү­түн Арас­сыы­йа­таа­ҕы күөн кү­рэс улуус­таа­ҕы тү­һү­мэ­ҕэр кыт­тан “Үөрэх бас­тыҥ бы­ра­гы­раа­ма­та” но­ми­на­ция­ҕа бас­таа­быт.
“Күөн кү­рэс үр­дүк та­һымнаах­тык аас­пы­та. Уус Ал­дан улуу­һу­гар эл­бэх ос­куо­ла баар эрээ­ри, ити кур­дук куон­ку­рустар­га биэс-­ал­та эрэ учуу­тал кыттар эбит. Дьи­ҥэр, Уус Ал­дан улуу­һу­гар би­ли­гин күөн кү­рэс эл­бэх, эдэр учуу­тал­лар­га аналлаах “Сту­пе­нька рос­та” баар, кыа­йыы­лаах­тар сал­гыы Илин Эҥэр­гэ кыт­та ба­рал­лар”, – диэн кэп­сиир.
Түү­лээх нэ­һи­лиэ­гэ улуус кии­нит­тэн бы­һа хо­лу­йан 120 км., сы­лы эр­гич­чи мас­сыына суо­ла суох диэн этэр. “Улуус саа­май уһук нэ­һи­лиэ­гэ буо­лан са­йы­нын суол суох, кэ­мит­тэн-кэ­ми­гэр бөр­тө­лүөт кө­төр уонна Чэ­рик­тэй­гэ диэ­ри мо­туо­рунан чаас кур­дук айаннаан тии­йэ­бит, салгыы мас­сыы­на­нан айан­ныы­быт. Эбэ­тэр Дьо­куус­кай­га диэ­ри ка­теры­нан тии­йиэх­хэ сөп”, – диэн бы­һаа­рар.
Тыа си­ри­гэр олох күөс­түү ор­гу­йар, учуу­тал­лар ман­тан туора тур­бат­тар. На­талья Се­ме­новна ос­куо­лат­тан, үлэт­тэн быыс бул­лар эрэ, эл­бэх оҕо­лоох ийэ бы­һыы­ты­нан, ил­лэҥ кэ­мин оҕоло­рун кыт­та атаа­рар, ас ас­тыырын сө­бү­лүү­рүн ту­һу­нан этэр.

Бү­гүн ба­ҕас сын­ньа­лаҥ ини диэн та­ба ту­таа­ры үлэ чаа­һыгар тө­лө­пүөн­нээ­бип­пэр, оҕо­лор са­ҥа­ла­ра чуоп­чаа­ра­ра. Кү­һүҥ­ҥү сын­ньа­лаҥ­на­ра ном­нуо тү­мүктэ­нэн, үөрэх ном­нуо са­ҕа­ламмыт.

“Земскэй учуу­тал” бы­ра­гыраа­ма бү­түн дой­ду үр­дү­нэн үлэлиир. Арас­сыы­йа ха­йа ба­ҕа­рар мун­ну­гут­тан 55-­гэр диэ­ри саастаах учуу­тал­лар са­йаап­ка ыытан күөн кү­рэс­кэ кыт­тар кыахтаах­тар. Би­ли­гин учуу­тал ханна ба­ҕа­рар тиий­бэт. Онон Са­ха си­рин тас өт­түт­тэн эрэ буолбак­ка, На­талья Ки­ренская курдук өрөс­пүү­бү­лү­кэ олох­тоох­то­ро кэн­чээ­ри ыч­чак­ка киэҥ би­лиини иҥэ­рэр со­ру­гу ылы­нан, оҕоло­рун сиэп­пи­ти­нэн, айа­на ырааҕын аах­сы­бак­ка, кы­ра нэ­һи­лиэктэр­гэ үлэ­лии тии­йэл­лэр. Со­рохтор он­ноо­ҕор хо­ту дой­ду­ну сө­бүлээн­, дуо­га­бар­да­рын кэн­нит­тэн сал­гыы ү­лэ­лии хаа­лал­лар.

ХААРТЫСКА: Н.С.КИРЕНСКАЯ ТИКСЭРИИТЭ