Өлөөһө аҕа ууһуттан сыдьааннаах  скульптор Алексей Федосеев

Бэлиэтииллэринэн, Уһук Илиҥҥэ Саха сирэ элбэх скульптордааҕынан биллэр. Ону ааһан биһиэхэ хас да ааттаах-суоллаах скульптор  дьахтар баар (Евгения Николаевна Винокурова, Ньургустаана Филиппова уонна да атыттар).

Бүгүн мин кэскиллээх скульпторбыт Алексей Федосеев туһунан кэпсиэм. Кини быйыл муус устарга «Үргэл» галереяҕа үлэлэрин быыстапката  дьон биһирэбилин ылыан ылла. Онтон куорсун анньынан,  Алексей Федосеев сайын-күһүн Иркутскай куоракка В. Бронштейн галереятыгар быыстапкалаата. Кини үлэлэрэ киэҥ араҥаҕа тахсалларыгар төһүү күүс буолбут «Үргэл» галерея салайааччытыгар, Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньугар  Юрий Васильевич Спиридоновка, биир эйгэҕэ айа-тыына сылдьар доҕотторугар-атастарыгар, Намнааҕы Олонхо дьиэтин салайааччытыгар Вера Васильевна Колпашниковаҕа барҕа махталлаах.

Алексей Федосеев — Өлөөһө аҕа ууһун сыдьаана. Кини 1973 с. Таатта Харбалааҕар төрөөбүт.  Хайа баҕарар күүстээх аймахха удьуор утум тардан дэгиттэр дьон үөскүүллэр. Ол курдук,  Алексей  Федосеев өбүгэлэригэр саха эрэ барыта билэр, киэн туттар дьоно бааллар: Боотурускай улуус кулубата Игнатий Федосеев, нэһилиэк кинээһэ Михаил Федосеев, сахалартан бастакы аан дойду чөмпүйүөнэ Илларион Федосеев. Оттон кинээс  М. Федосеев уола — Алексей Михайлович Слепцов (иитиллибитинэн) Молдавияҕа погранзастава хамандыырынан, онтон Аҕа дойду сэриитигэр смерш кэккэтигэр сулууспалаабыта, кэлин өр кэмҥэ Мииринэй  оройуонун суутун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ биллэр.

Алексей оҕо сааһа Чөркөөххө ааспыта. Кини бэл,  түһээн бэйэтин ат үрдүгэр көрөрө. Оскуола саҕаттан хаҥыл куттаах Дьөһөгөй оҕотугар убанан, кини ахсым сырыытын уйан улааппыта. Ол курдук,  аттары айааһыырга, сүүрүүгэ, күрэхтэргэ бэлэмнээн баайарга тылланан туран кыттара. Кини Москва куоракка тириэньэр-жокей үөрэҕэр барар баҕалааҕа. Ол сылларга  «Коневодство и конный спорт» диэн сурунаалы сыттыгын анныгар укта сытан олус умсугуйан ааҕара. Ол эрээри,  оскуола киһитэ хайдах өрүү көҥүл сылдьыай?! Үчүгэйдик уруһуйдуурун, черчениены кыайа тутарын иһин уруһуй учуутала Иннокентий Степанович Жегусов кинини аттарын кытары мускуллан, оонньуу-көрүлүү сылдьарын сыһыыттан сылгылаан туран утумнаахтык дьарыктаан,  араас күрэхтэргэ, олимпиадаларга кыттан, кыайыы үөрүүтүн билбитэ. Иллэҥ кэмигэр аттары дьүһүннэрин боруодаларынан наардаан уруһуйдуура, пластилинтан чочуйан оҥороро.

Бу дьарыктарын төрөппүттэрэ өрүү сэҥээрэллэрэ, худуоһунньук буоларыгар сүбэлииллэрэ. Ол кэмҥэ аймаҕа,  биллиилээх худуоһунньук, скульптор, Намнааҕы педагогика кэллиэһин уһуйааччыта Н.Д. Огоннеров Красноярскайга худуоһунньук идэтигэр үөрэнэ сылдьара, кининэн олус киэн тутталлара.

Аҕата Алексей Романович Федосеев дэгиттэр уус, дэриэбинэҕэ араас тэрээһиннэргэ былакаат суруйтараллара. Кини 1976 с. Ойуунускай мусуойун тэлгэһэтигэр туруоруллубут балаҕаны туппута, кэлин Чөркөөх мусуойун реставрациятыгар үлэлэспитэ.

Ийэтэ Клара Петровна Федосеева Нам улууһун Салбаҥ нэһилиэгиттэн төрүттээх, Чөркөөх орто оскуолатыгар өр сылларга  бибилэтиэкэринэн үлэлээбитэ, үөрэҕирии туйгуна, Чөркөөх нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо. Ол да иһин,  Алексей оҕо эрдэҕиттэн кинигэни умсугуйан туран ааҕара, дьиэлэригэр өрүү «Хотугу сулус» сурунаалы, «Эдэр коммунист» хаһыаты төрөппүттэриниин дорҕоонноохтук ааҕаллара. Скульптор үгүс үлэтэ саха олонхотун, номохторун кытары ыкса ситимнээх. Холобур, «Күөх Боллох», «Хайа иччитэ» диэн айымньыларын кини Өксөкүлээх Өлөксөй «Байанай алгыһа» диэн хоһоонун ааҕыыттан киирбит иэйии күүһүнэн оҥорбут эбит.

Аҕатынан эбэтэ Анастасия Алексеевна Собакина (Өлөөһө) бэйэтин кэмигэр хамыһаардары таҥыннарар биллэр иистэнньэҥ, өҥү-дьүһүнү аттарарынан, таҥас быһыытын-таһаатын табарынан билиҥҥэ диэри уос номоҕор сылдьар Далбар Хотун эбит.

Онтон эһэтэ Федосеев Роман Алексеевич маһы ыллатар уус бэрдэ этэ. Билигин да кини оҥорбут эриэккэс быһыылаах ыскааптара, буфеттара Таатта үгүс ыалларыгар кичэллик хараллан турдахтара.

Алексей оскуола кэннэ ийэтин сүбэтинэн Харбалаахха училищеҕа киирэн,  Виктор Васильевич Протопопов салайыытынан үөрэнэр. Учуутала идэтинэн эрэ буолбакка, элбэххэ такайбыта, олоххо көрүүлэрин чопчулаабыта. Маҥнай утаа үөрэҕэр хойутуур кыдьыктааҕа. Арай сарсыарда хойутаан кэлбитэ, учуутала үс чороон куорпуһун номнуо оҥорбут буолара. Ол кэннэ Алексейга туһаайан: «Өрүү хойутуур буоллаххына, олоххор элбэҕи сүтэриэҥ, төлө тутуоҥ, ночоотуруоҥ, дьон кэннигэр сылдьарга күһэллиэҥ”, — тоһоҕолоон эппиттээх.  Бу  кэпсэтии кэннэ кини үөрэҕэр да, үлэтигэр да хойутуур диэни билбэт.

Харбалаахха үөрэнэр кэмнэрэ А. Федосеевка элбэх дьоллоох түгэннэри бэлэхтээбиттэрэ: эдэр саас кэрэ кэмнэрэ, айар-тутар иэйии уххана, имэҥнээх таптал! Кини бииргэ үөрэммит кыыһын, Таатта Чымынаайытыттан төрүттээх  Мария Владимировна Бястинованы кэргэн ылбыта. Кэргэнин кытары бииргэ Чөркөөх оскуолатыгар 4 сыл үлэлээн баран,  иккиэн Намнааҕы педагогика кэллиэһигэр  үөрэнэн уруһуй уонна технология учууталын идэтин баһылаабыттара. Намҥа Гаврил Гаврильевич Петров уонна Николай Дмитриевич Огоннеров мастарыскыайыгар уһуйуллубута. Бу учууталлара киниэхэ аҕалыы сылаас сыһыаннаахтара, айылҕаҕа, булка бииргэ илдьэ сылдьан элбэххэ үөрэппиттэрэ-такайбыттара, сүбэ-ама биэрбиттэрэ. Кинилэри кытары араас матырыйаалынан (хаар, муус, буор) оҥоһуктары оҥорон күрэхтэргэ кыттан кыайаллара. Ол курдук кэрэни айар иэйии уһуктубута.

Оҥоһуктарын маҥнайгы дьүүллээччинэн кэргэнэ Мария Владимировна буолар. Кэргэнэ бэйэтэ эмиэ ураты айар куттаах, дьоҕурдаах буолан,  үгүс үлэтин  үтүө сүбэһитэ. Мария нарын-намчы мас оҥоһуктары оҥорор, керамиканы баһылаабыт, олоҥхо уобарастарынан ураты тыыннаах таҥас кэлиэксийэтин айбыт маастар.

Оҕо сааһыттан умсугуйбут Дьөһөгөй оҕотугар таптала А. Федосеев айымньыларыгар  өрүү биллэр. Ол эрээри,  билигин кини тимир, таас аттары муоһалыыр, үүннүүр-тэһиинниир. Аттары дьүһүйүүтэ  кини үлэлэрин сахалыы тыынныыра саарбаҕа суох. Ол курдук,  былыр да,  быйыл да саха киһитэ сылгыта  суох табыллыбат. Сылгы миинэр миҥэ, көлө эрэ буолбатах, кини саха киһитин кутун-сүрүн туппут айыы кыыла, бэриниилээх доҕор, харысхал.

Алексей  Федосеев «Ат», «Дьаҕыл» диэн айымньыларыгар саха норуотун олоҕо-дьаһаҕа, дьарыга, үгэһэ дьэҥкэтик ойууланар.

Улахан иэйиини, дуоһуйууну А.Федосеев тыаҕа, тайҕаҕа сылдьарыттан ылар. Үүтээҥҥэ аныгы олох тыаһыттан-ууһуттан тэйэн санаатын сааһылыыр, кутун-сүрүн уоскутар, бөҕөргөтөр.

Олус сэҥээрбитим диэн, А.Федосеев иэйиини кэтэһэн олорбокко,  хас үүммүт күн дьүккүөрдээхтик үлэлэһэр, саҥаны билэр-көрөр, дьарыгырар эбит.

Айар-тутар суолугар уустук тургутууну ааһан тиийэн кэлбит. Ол курдук,  кини  сүүстэн тахса сиэр-туом ыытыллар анал сирдэрин сэргэлэрин, аартыктарын оҥорбута биллэр. Идэтин таба тайанарыгар алҕаабыт төрөппүттэригэр, учууталларыгар махтала муҥура суох.

Алексей  Федосеев  Арассыыйа реставратордарын холбоһугар ылыллыбыт (2000 с.), норуот маастарын үрдүк аатын сүгэр (2025 с.).

Ураты тыыннаах, дириҥ ис хоһоонноох үлэлэрдээх дьоһун скульпторбыт өссө да барҕара сайда турдун. Кини сылаас илиитинэн мискийэн таһаарбыт ытык сир иччилэрэ («Алаас Иччитэ», «Күөх Боллох», «Хайа иччитэ», «Талба») барыбытыгар харысхал күүстэнниннэр.

Антонина УСКЕЕВА