Элгээйи орто оскуолатын 150 сыллаах үбүлүөйүн көрсө

Олоҥхо дойдута Сунтаарбыт биир кэрэ айылҕалаах, уйгу-быйаҥ сирдээх, былыр-былыргыттан саха дьоно ууһаан-тэнийэн үөскээбит, олох уустук, ыарахан боруоктарын атыллаан, саха норуотун үтүө үгэстэрин сайыннаран кэлбит сиринэн Элгээйи буолар.

Олоххо тардыһыылаах, үтүө-мааны дьоннордоох Элгээйи нэһилиэгин оскуолата төрүттэммитэ 150 сылын аны аҕыйах хонугунан улуус, нэһилиэк дьоно-сэргэтэ үөрэн-көтөн бэлиэтиэхтэрэ.
Түгэнинэн туһанан, Элгээйи орто оскуолатын үөрэнээччилэрин, учууталларын, тиэхиньиичэскэй үлэһиттэрин, улахан кэлэктииби, араас сылларга Элгээйи оскуолатыттан билии-көрүү үтүөтүн иҥэриммит, майгы маанытыгар чочуллубут элбэх ахсааннаах үөрэнээччилэрин, олох суолугар сирдээбит учууталлары тапталлаах оскуолаларын 150 сылынан эҕэрдэлиибин. Кинилэргэ бары үтүөнү-кэрэни, салгыы үрдүк ситиһиилэри баҕарабын.

Сунтаар улууһугар 1875 сыл сэтинньи ый 1 күнүгэр маҥнайгы оскуола Элгээйигэ арыллыбыта. Оччолорго Элгээйи Сунтаар улууһун киинэ этэ. Маҥнайгы учууталынан, онтон сэбиэдиссэйинэн Арҕаа Хаҥаластан төрүттээх Сивцев Дмитрий Дмитриевич үлэлээбитэ.
1898 сыллаахха Элгээйиттэн улуус кулубата Георгий Петрович Терешкин, Элгээйи оскуолатын сэбиэдиссэйэ Дмитрий Дмитриевич Сивцев Париж куоракка буолбут аан дойдутааҕы норуоттар кэнгириэстэригэр кыттан, сахалартан бастакынан саха таҥаһын, култууратын эспэнээттэрин илдьэннэр, быыстапкаҕа кыттыбыттара. Ол эспэнээттэр аан дойду биллэр мусуойдарыгар тиксибиттэрэ.

Өссө биир ураты түбэлтэнэн 1907-1913 сылларга Элгээйи оскуолатыгар учууталынан, сэбиэдиссэйинэн биллиилээх кыраайы үөрэтээччи Петр Хрисанфович Староватов үлэлээбитэ буолар. Кини үлэлиирин саҕана Элгээйи оскуолатын үлэтэ биллэрдик тупсубута, үөрэнээччилэр ахсааннара элбээбитэ, материальнай-тиэхиньиичэскэй базата бөҕөргөөбүтэ. Оччотооҕуга бэрт сэргэх оскуола дьиэтэ тутуллубута. Ону тас өттүнэн П.Х. Староватов кыраайы үөрэтээччи быһыытынан, Бүлүү өрүс үөһээ тардыыта күндү алмаас таастааҕын, ньиэптээҕин туһунан аан бастакыннан билгэлээн, ити сир баайын чинчийэр-көрдүүр үлэни ыытар туһунан Санкт-Петербург нуучча географическай уопсастыбатыгар аан маҥнайгыннан туруорсубута. Кэлин Бүлүү сүнньүгэр алмааһы көрдөөһүн үлэтэ ыытыллыбытыгар П.Х. Староватов Элгээйи оскуолатыгар үлэлии олорон ыыппыт суруктара сүрүн оруолу ылбыттара.
1949 сыл атырдьах ыйын 7 күнүгэр Сунтаар оройуонун Кириэстээх нэһилиэгэр Соколинай тумуска алмааһы булбут Г. Файнштейн кыраайы үөрэтээччи, Элгээйи оскуолатын сэбиэдиссэйэ П.Х. Староватовы манна улахан кылааттааҕын тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ.
Мин бэйэм Элгээйигэ төрөөбүтүм, Элгээйи 7 кылаастаах оскуолатын 1952 сыллаахха бүтэрбитим. Элгээйи оскуолатыгар үөрэммит сылларбын күндүтүк саныыбын. Оскуолам Саха сиригэр бастакыннан Үлэ Дьоруойа буолбут П.Х. Староватов аатын сүгэр. Онтон оскуола турар уулуссатыгар оскуоланы төрүттээбит учуутал Д.Д.Сивцев үрдүк аата иҥэриллибитэ саамай сөптөөх уонна олохтоохтор онтон дуоһуйаллар.
150 сыл устатыгар Элгээйи оскуолатын өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр, үөрэхтээһин, наука, култуура үтүөлээх үлэһиттэрэ уонна норуот хаһаайыстыбатын араас салааларын кыахтаахтык сайыннарбыт, сайыннара сылдьар үрдүк таһымнаах исписэлиистэр, салайааччылар бүтэрбиттэрэ. Кинилэр үүнэллэригэр-сайдплларыгар төһүү күүс буолбут, биллэн турар, хас эмэ сүүһүнэн дьоҥҥо билиини-көрүүнү иҥэрэн көччөх гынан көтүппүт күндү кыһалара – Элгээйи оскуолата буолар.

Кинилэр ортолоругар Бессонов Георгий Евдокимович – Социалистическай Үлэ Дьоруой, Семенов Григорий Трофимович – Саха сиринээҕи геологическай управление кылаабынай геолога, Социалистическай Үлэ Дьоруойа, Шадринов Николай Васильевич – тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, Иванов Прокопий Семенович – тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, Давыдов Егор Алексеевич – мелиорация уонна уу хаһаайыстыбатын миниистирэ, Герасимов Прокопий Меркурьевич – мелиорация уонна уу хаһаайыстыбатын миниистирэ, Алексеев Василий Гаврильевич – экология уонна айылҕа харыстабылын миниистирэ, Егоров Егор Григорьевич – академик, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын солбуйар бэрэссэдээтэлэ, судаарыстыбаннай сулууспа атын да биллиилээх бэтэрээннэрэ, хаһаайыстыбаннай салайааччылар.
Ити көрдөрөрүнэн, Элгээйи оскуолата каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ үрдүк таһаарыылаах үлэтэ өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар дьоһуннаах кылааты киллэрбит эбит диэн бигэтик этиэххэ сөп.
Элгээйи оскуолатын кэлэктиибэ мин үөрэнэрим саҕаттан П.Х. Староватов сырдык аатын үрдүктүк тутара. Үөрэппит учууталларбын И.П. Игнатьевы, М.С. Григорьевы, И.С. Игнатьевы, Т.Е. Александровы, И.Н. Дмитриеваны, Р.П. Максимованы, оскуолам дириэктэрин Я.И. Алексеевы өйбөр-санаабар илдьэ сылдьабын, сылаастык саныыбын. Нуучча тылын олус талааннаах учуутал Иннокентий Петрович Игнатьев дьулуурдаахтык үөрэппитэ, нуучча тылыгар, литературатыгар тапталы иҥэрбитэ, нуучча литературатын ымпыгын-чымпыгын толору билэрэ биһигини, үөрэнээччилэри, сөхтөрөрө. Пушкин, Лермонтов, Маяковскай айымньыларын үрдүк пафостаахтык өйүттэн ааҕарын олус сөбүлүүр уонна мэлдьи кэтэһэр этибит.
Михаил Спиридонович Григорьев математик айылҕаттан бэриллибит талааннаах учуутала этэ. Кини билиитэ-көрүүтэ, тэҥнээһинэ киэҥин, кэпсээнэ элбэҕин иһин, үөрэнээччилэрэ кинини таптаан “билии хаата” диирбит.
Оскуолаҕа пионер дружината күүскэ үлэлиирэ. Ыстаарсай пионер баһаатай Александров Прокопий Филиппович үлэни сатабыллаахтык тэрийэрэ. Хас нэдиэлэ ахсын пионер дружинатын линейката олус тэрээһиннээхтик, көстүүлээхтик барара. Оскуола уһун көрүдүөрүн устатын тухары көнө тардыы линейканан кыһыл пионер хаалтыстаах оҕолор этэрээттэринэн турарбыт, горн, барабан арыаллаах дружина знамята тахсарын долгуйа көрөрбүт.
Этэрээттэр хамандыырдара бэрээдэк быһыытынан байыаннайдыы хааман тахсан чуолкайдык, дорҕоонноохтук арааппар биэрэллэрэ. Ол барыта холбоон, пионердары ис туруктарын тардыналларыгар, бэрээдэктээх, чобуо буолалларыгар уһуйара. Элгээйи оскуолата миэхэ билии-көрүү эрэллээх акылаатын уурбута.
Сэрии кэннинээҕи сыллары ылан көрөр буоллахха, Элгээйи сэттэ кылаастаах, онтон орто оскуолатын дириэктэрдэринэн дьоҕурдаах учууталлар, талааннаах салайааччылар үлэлээбиттэрэ: Яков Иванович Алексеев, Петр Константинович Яковлев, Георгий Романович Кардашевскай, Иннокентий Егорович Томскай, Лука Григорьевич Никифоров уонна да атыттар. Кинилэр оскуола иитэр-үөрэтэр үлэтэ сайдыытыгар, материальнай-тиэхиньиичэскэй базата үрдээһинигэр улахан кылааттарын киллэрбиттэрэ.
Уопуттаах учууталлар Михей Иванович Осипов, Михаил Спиридонович Григорьев, Иван Степанович Игнатьев, Борис Николаевич Андреев, Семен Никифорович Гурьев, Александра Спиридоновна Руфова, Ирина Николаевна Дмитриева (Яковлева), Рея Павловна Максимова, Иван Герасимович Иванов (Уйбаан Нуолур), Ирина Иннокентьевна Томская, Ульяна Васильевна Попова, Вячеслав Павлович Попов, Михаил Иванович Егоров, Еремей Кузьмич Аввакумов уо.д.а. үтүөлээх учууталлар үлэлээн ааспыттара.
Урукку даҕаны дьылларга Элгээйи оскуолатын ситиһиилээх үлэтэ үрдүктүк тутуллара. 1980 уонна 2005 сыллардаахха Элгээйи оскуолатын 100 сыллаах, онтон 125 сыллаах үбүлүөйдэрэ оройуон иһинэн киэҥник бэлиэтэммиттэрэ.
Өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев тыа сиригэр социальнай эбийиэктэри тутууну Саха сирин сайдыытын хааччыйар тутаах боппуруос быһыытынан сыаналыыра. Ол туоһутунан 1990-с сылларга Бүлүү, Нам педагогическай училищеларын, Чурапчыга успуорт оскуолатын, Үөһээ Бүлүү лиссиэйин аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир таас дьиэлэрэ тутуллан дьэндэйбиттэрэ буолар.
Ити хайысханы өрөспүүбүлүкэ салайааччылара В.А. Штыров, Е.А. Борисов салҕаабыттара. Ол эрээри, оччотооҕу экэнэмиичэскэй кириисис, ону тэҥэ бюрократизм содуллара оскуолалар тутууларын мэһэйдээбиттэрэ. Элгээйи саҥа оскуолатын тутуу ол кыһалҕаҕа ылларбыта. Оскуола 125 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир саҕана Элгээйи орто оскуолатын дьиэтэ эргэрэн, саахалланар туруктааҕа. Онно саҥа оскуола дьиэтин тутууну түргэтэтэр туһунан кэпсэтии буолбута. Урукку олохтоох салайааччылар эттээн-сииннээн туруорсубаккалар, судаарыстыбаннай былаан уонна Үп министиэристибэтин бюрократиятыгар бэринэн, 90 миэстэлээх оскуола бырайыагын түргэнник оҥотторон, чэпчэки сыанаҕа туттарарга дьулуспуттарын, оскуола саҥа салалтата, улуус, нэһилиэк эдэр, аныгылыы көрүүлээх салайааччылара Лука Григорьевич Никифоров, Михаил Викторович Никифоров, Александр Николаевич Миронов сөбүлэспэтэхтэрэ. Саҥа 400 миэстэлээх оскуола бырайыагын оҥотторбуттара. Ол саҕана мин улуустан Ил Түмэҥҥэ дьокутааат буола сылдьан өйөөбүтүм.
Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэ сорох биэдэмэстибэлэрэ ситэ өйөөбөккөлөр, оскуола тутуутун сыл аайы сыҕарытан испиттэрэ. Кинилэргэ В.А. Штыров Элгээйи оскуолатын тутуутун саҕалыыр туһунан 2008 сыллааҕы анал дьаһала даҕаны дьайбатаҕа.
Улуус салалтата өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар элбэхтик үлэлэспит, судаарыстыбаннай сулууспа Сунтаартан төрүттээх бэтэрээннэрин Акимов А.К. биһиккини кытары кыттыһыннаран, Элгээйи оскуолатын тутуу боппуруоһун бэрэсидьиэн Е.А. Борисовка киллэрбитэ. Дьэ, ону өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Егор Афанасьевич саамай сөптөөх уонна чуолкай быһаарыыны ылыммыта. Бастакытынан, Элгээйи оскуолатын тутуу 2012 сыллаах инвестиционнай бүддьүөтүгэр булгуччу киириэхтээх уонна 2,5 сылынан оскуола үлэҕэ киириэхтээх; иккиһинэн, оскуола оҕотун билиҥҥи уонна кэлэр сылларга ахсаанын учуоттаан, оскуола 400 миэстэҕэ аналлаах бырайыагын 275 миэстэҕэ диэри аччатарга. Ону акылаатын былаһааккатын кээмэйин уларыппакка эрэ үс этээс оннугар икки этээскэ уларытарга диэн быһаарыы ылыллыбыта. Бу оскуола тутуутун түргэтэтэргэ сөптөөх дьаһал этэ. Өссө дьон санаатын көтөхпүт, тутууну түргэтэтии кыымын сахпыт түгэнинэн Егор  Борисов бэйэтинэн Элгээйигэ тиийэн, оскуола тутуутун саҕалыырга “көмүс акылаатын” түһэриитэ буолбута. Дьэ, ити курдук, уопсастыбаннас өр сыллаах күүстээх туруорсуута бюрократизмы уодьуганнаабыта. Элгээйи оскуолатын 275 миэстэлээх, аныгылыы көрүҥнээх таас дьиэтэ “Якутпроект” уопуттаах кэлэктиибин бырайыагынан, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин кэлэр көлүөнэтин пуондатын” үбүнэн 2012 сылга тутуута саҕаланан, 2014 сыл сэтинньи ыйыгар үлэҕэ киирбитэ.
Баай материальнай-тиэхиньиичэскэй базалаах, бастыҥ үөрэтэр-иитэр үлэлээх оскуола өрөспүүбүлүкэ киэн туттар оскуолатыгар тиийэ үүннэ.
Манна София Васильевна Игнатьева дириэктэрдээх, түмсүүлээх, үрдүк дьоҕурдаах педагогическай кэлэктиип ситиһиилээх үлэтин бэлиэтиир тоҕоостоох.
Үбүлүөйү көрсө Элгээйи оскуолатын төрүттээбит чулуу учууталлар Д.Д. Сивцев, П.Х. Староватов бюстара Элгээйигэ туруоруллан, үөрүүлээхтик арыллыбыттарын дьон-сэргэ кэрэхсээтэ.
Элгээйи оскуолатын 150 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээһиҥҥэ сөптөөх үлэни өрөспүүбүлүкэ үөрэҕириитин миниистирэ Нюргуна Афанасьевна Соколова ыытыа диэн эрэнэбит. Үбүлүөй өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бэлиэтэнэрэ бастыҥ үлэлээх оскуола үлэтин уопутун тарҕатарга, бастыҥ ситиһиилээх учууталлары бочуоттуурга сөптөөх түгэн буолуо этэ.

Климент ИВАНОВ, Элгээйи 7 кылаастаах оскуолатын 1952 сыллаах выпускнига, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо