Хаартыска: Елена Потоцкая
Быйыл ардахтаах дьыл буолан, оҕуруот аһа да, бурдук да үүнүүтэ үчүгэй, онон тыа сирин дьоно бу күһүн өлгөм үүнүүнү хомуйарга толору эрэллээхтэр. Билигин ханна да тиий, үлэ дьоно сайыны быһа көрөн-истэн үүннэрбит бааһыналара көҕөрө киэркэйэ тупсан көстөллөр.
Дьэ, онон айылҕа барахсан өҥ буоруттан уйгуну-быйаҥы дэлэтэр үлэһит дьон күннээҕи түбүгүн, соругун, инники былаанын хаһыат бүгүҥҥү нүөмэригэр анаан сырдатабыт.
Амма улууһугар сүөһү сиир култууратын үүннэриинэн быйыл 6 хаһаайыстыба анаан дьарыктанар. Бүгүҥҥү күннээҕи үлэ хаамыытын туһунан улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Ион Кононов маннык билиһиннэрдэ:
— Саамай улахан тэрилтэбит Покровкатааҕы “Амгинскай” ХЭУо 1610 гектар сиргэ ыһыылаах. Уоннааҕылар 300–600 гектар иэннээх бааһыналарга ыспыттара. “Кормовой” дэнэр ыһыы бааһыналарыгар 11 хаһаайыстыба үлэлии сылдьар. Манна 1500 сүөһү сиир култуурата (сенаж уонна сиилэс) ыһыылаахпыт.
195 гектар сиргэ хортуоппуй ыспыппыт. Улуус биир бөдөҥ урбаанньыта Александр Фомин 80‑ча га сиргэ хортуоппуй ыһар. Маны тэҥэ, кэтэх хаһаайыстыбалары кытта холбоон 17 гектарга оҕуруот аһын ыһабыт.
Быйыл улууска от былаана — 30 600 туонна. Бу күннэргэ оттооһун былаана 57% туолла. Үүнүү үчүгэй эрээри, сотору-сотору ардыыр буолан, үрэх эҥээр ходуһа ууга сытар. Онон хочоҕо эрэ оттуубут. Ылыммыт былааммытын бу хаалбыт күннэргэ толорор соруктаахпыт.
Сиилэскэ 2000 былааннаахпыт. Абаҕа бу күннэргэ 1000 туоннаны укта. Аны Бөтүҥнээҕи Тимофей Лукин аатынан ТХПК угуохтаах. 7 хаһаайыстыба сенажка үлэлэһэр. Былаан — 1500 туонна. Бүгүҥҥү күҥҥэ Александр Фомин уонна Абаҕа нэһилиэгин хаһаайыстыбалара тэтимнээхтик инники иһэллэр.
Бурдук хомууругар бу нэдиэлэ бүтэһигэр боруоба-хомууру ыытыахпыт. Онтон Покровкаҕа нэчимиэн быһыытын саҕалыахпыт. Быйыл сүөһү сиир култууратын үүнүүтэ олох үчүгэй. Сотору-сотору ардаан, бурдукпут сытан эрэр. Бу күннэргэ хомуурга тахса охсор сорук турар. Уһуннук ардаабакка, хомууру бытаардыбата буоллар. Онон өлгөм үүнүүнү ылан, быйыл улууспутугар 10.165 төбө ынаҕы (онтон ыанар ынаҕа — 4500 төбө) уонна 12 200 сылгыны кыстатар соруктаахпыт.
Тас дойдулартан киирбит сааҥсыйалар кэмнэригэр, бэйэ олохтоох аһын-үөлүн дэлэттэхпитинэ эрэ, бу уустук кэмнэри этэҥҥэ аһарыахпыт. Ол да иһин тыа сирин дьоно күүскэ ылсан үлэлиир. Тас дойдулартан киирии астары буолбакка, бэйэбит бааһынабытыгар, тиэргэммитигэр үүннэрбит оҕуруоппут аһын хааччынар соруктаахпыт. Амма улууһугар сүөһү сиир култууратын, от уонна хортуоппуй үүнүүтүгэр үлэлэһэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үлэлэрин кытта сиһилии билистибит. Аны Мэҥэ Хаҥалас, Нам уонна Хаҥалас улуустарын хаһаайыстыбаларын салайааччылара бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйатын элбэтэр соруктаах үлэлэрин кытта билсиэҕиҥ.
Нам улууһун олохтооҕо Василий Куличкин 2018 сыллаахха 12 суотай сиргэ хортуоппуй олордон саҕалаабыт. “Үүнүүлээх өҥ дьыл буолан, оччолорго 3 туоннаттан тахсаны ылбытым. Уонна толкуйданан баран, салгыы хортуоппуй олордуунан дьарыктанарга санаммытым. Нөҥүө сылыгар биир гектар сиргэ олордубутум уонна сыл аайы кыралаан сирбин улаатыннаран испитим” диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Василий Куличкин.
— Былырыын бииргэ үлэлиир дьоммун түмэн, оҕуруот аһын үүннэрэр “Бигэ” диэн кэпэрэтиип тэриммиппит. Бүгүҥҥү күҥҥэ хаһаайыстыбабыт 15 гектар иэннээх бааһыналаах. Быйыл хортуоппуйу 12 гектар сиртэн хомуйуохпут. Сайыҥҥы өттүгэр сири көмтөрүүгэ, уу ыстарыытыгар үс-түөрт киһи үлэлиир. Олордуу, хомуур кэмигэр дьону кэпсэтэн, “сезоннай” үлэҕэ уонча, уонтан тахса киһини наймылаһабын. Үлэһит булар сыл аайы уустугуран иһэр. Бааһынаҕа, ыарахан үлэҕэ үлэлиир баҕалаах киһи суоҕун тэҥэ. Ол иһин кэлин үксүгэр бэйэҥ тиэхиньикэҕэр эрэнэргэр тиийэҕин. Былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, ардахтаах дьыл уонна сөрүүн буолан, хортуоппуй уга тахсыыта да, төрүөҕэ да былырыыҥҥыттан быдан ордук. Онон быйыл күһүн үчүгэй үүнүүнү ылыахпыт диэн эрэнэбит. Өлгөм үүнүү, төһө да сыраҕын биэрдэргин, син биир айылҕа сүдү күүһүттэн улахан тутулуктаах, — диэн бэлиэтиир сэһэргэһээччим.
Василий Куличкин бэйэтэ үүннэрбит хортуоппуйун кафеларга, маҕаһыыннарга уонна ыалларынан тарҕатан батарар эбит. Хортуоппуйун билигин “Эрэл” кэпэрэтиип оҕуруот аһын харайар сиригэр миэстэ ылан, онно уурар. Быйыл улуустааҕы граҥҥа кыайан, оҕуруот аһын харайар дьиэни тутан саҕалаата. Онон эһиил сайын былаан быһыытынан үлэҕэ киллэрэр былааннаах.
Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгин олохтооҕо Кузьма Острелин дьиэ кэргэнинэн хортуоппуй олордубута быйыл 12‑с сыла.
— 2008 сылтан биир га сиргэ хортуоппуй олордон саҕалаабытым. Сир суох буолан, улахан бааһынаҕа олордор кыах суох. Онон кыра-кыра сирдэринэн ыһабыт. Сүрүннээн дьиэ кэргэнинэн үлэлиибит. 4 уолум уонна кэргэним — сүрүн үлэһиттэрим. Уонна күннээҕи түбүккэ табаарыһым Игнатий Константиновтыын сылдьабыт. Кини миэхэ — уҥа илиим, саас-сайын хортуоппуйум сирин оҥорон биэрэр. Мин сэлээркэнэн уонна кыһын хортуоппуйун харайан көмөлөһөбүн. Кыһыҥҥы кэмҥэ 30–40 туонна хортуоппуй харайар оһохтоох анал дьиэлээхпин (овощехранилище). +1,+3 кыраадыска тутабын. Онно дьон хортуоппуйун уурабын. Батарыы чааһыгар уустуктары көрсүбэппин. Тиксиигэ уонна Анаабырга тиийэ батара сылдьыбытым. Уонна 12 сыл устата өрүү хортуоппуйдарын миигиттэн эрэ ылар дьонноохпун. Сирбин кэҥэтэрим буоллар, оскуолалары, уһуйааннары хааччыйыам этэ диэн былааннаахпын, — диэн санаатын үллэстэр Кузьма Острелин. Былырыын кини табаарыһа Игнатий Константиновы кытта кыттыһан, Нам улууһун Модут нэһилиэгэр 2,5 туонна сиэмэ хортуоппуйу бэлэмнээн, тэрийэн ыыппыттара. Сааскы үлэ-хамнас үгэннээн турар ыксаллаах кэмигэр олордор сиэмэ хортуоппуйа суох олорор Модут олохтоохторугар бу гуманитарнай көмө төһүү күүһүнэн буолбута чахчы.
Мэҥэ Хаҥалас улууһун “Долоон” учаастагар Аркадий Попов 1990 сылтан бурдук үүннэриитинэн дьарыктанар.
— 2000 сылтан туспа тэрилтэ тэриммитим. 4 үлэһиттээхпин. Быйыл 417 гектар сиргэ бурдук, эбиэс, сэлиэһинэй, нэчимиэн
үүннэрэбин. Бэйэбитигэр сөптөөх былааннаахпыт, ону толоробут. Мин гектартан 10–12 центнер бурдугу ылабын. Сүрүннээн улууһум иһигэр батарабын. Эбиэһи — сылгыһыттарга, сэлиэһинэйи, нэчимиэни Тумулга баар эбии аһылыгы оҥорор сыахха туттарабын. Биһиги улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын иһинэн үлэлиир буолан, бородууксуйабытын батарыыга уустуктары көрсүбэппит. Бэйэлэрэ көрөн үллэрэллэр, батараллар.
Быйыл ардахтаах дьыл буолан, үүнүү куһаҕана суох буолар чинчилээх курдук. Ол эрээри былырыыҥҥыга холоотоххо, бурдукка охсуулаах сайын буолла. Саамай үүнэр кэмигэр тымныы этэ. От да эмиэ оннук мөлтөх, — диэн бэлиэтиир
“Долоон” бурдугу үүннэрэр бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Аркадий Попов.
Дьэ, ити курдук тыа сирин дьоно, сарсыарда олох эрдэттэн киэһэ хараҥарыар диэри ким бааһынатыгар, ким ходуһатыгар үлэлиир. “Сайыҥҥы биир күн дьылы аһатар” диэн өбүгэ саҕаттан баар бэргэн этии, 21‑с үйэҕэ ордук тирээн турар боппуруос. Онон хоһуун үлэһит дьоҥҥо былааннаабыттара барыта туолан, өлгөм үүнүүнү сомсоллоругар баҕарабыт!
— Халлааммыт тымныйан, бу күннэргэ хайдах эрэ күһүммүт чугаһаабыт курдук. Быйыл күһүн хантан эмэ убаһа ылан…
Бүгүн, атырдьах ыйын 17 күнүгэр, киэһэ 17:45 чааска Чурапчы улууһугар Одьулуун нэһилиэгин 1945 сыллаах төрүөх…
1917 сыл атырдьах ыйыгар Танда-Бахсы (Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэ) дьадаҥы ыалыгар Максимовтарга төрдүс, оһоҕос түгэҕинээҕи соҕотох…
“Сотору бөх тоҕор баахтар аттыларыгар минньигэс бэйэлээх тэллэйдэр төкүнүйэ сытар буоллахтарына, улаханнык соһуйуом суоҕа” диэн…
Дьокуускайга атырдьах ыйын 17 күнүгэр оҕунан ытыыга өрөспүүбүлүкэ чемпионата чөмпүйэнээтэ түмүктэннэ. Күрэхтэһии түмүгүнэн Арассыыйа Куубагар…
— Кыбартыыраны бас билээччигэ салайар хампаанньа (УК) өҥөтүн төлөбүрэ ааҕыллыытыгар ханнык иэн туһанылларый? Ыйытыыга СӨ Дьиэни-уоту…