Өлүөнэ очуостара – кембрий кэмин кэрэһиттэрэ

От ыйын 4-15 күннэригэр “Өлүөнэ очуостара” Национальнай паарка сиригэр кембрийскэй дьапталҕалары чинчийэр палеонтологическай эспэдииссийэ үлэлээтэ.

Бу геологическай дьапталҕалар Сир быдан былыргы кэмигэр үөскээбит буолан, билим эйгэтигэр улахан интэриэһи тардаллар. Бырайыагы көҕүлээччинэн РНА академига, Бүтүн Арассыыйатааҕы палеонтологическай уопсастыба бэрэсидьиэнэ Алексей Розанов буолар.

500 мөлүйүөн сыллааҕы олохтон

Эспэдииссийэҕэ 8 исписэлиис, ол иһигэр РНА Палеонтологическай институтун билимҥэ үлэһиттэрэ Надежда Скорлотова уонна Галина Анекеева кэлэн кытыннылар. Кинилэр водометтаах үс тыынан Буотама өрүһү батан 220 км үөһэ тахсан, аара тохтоон 13 туочукаҕа (разрезтарга) — хайа боруодалара хайыта бысталанан суулла турар сирдэригэр — үлэлээтилэр.

“13 разрезка хас биирдии геологическай дьапталҕаны сиһилии ойуулаан суруйдубут, — диир Палеонтологическай институт билимҥэ үлэһитэ Надежда Скорлотова. — Хас биирдии дьапталҕаттан салгыы үөрэтэрбитигэр анаан образецтары ыллыбыт: шлифтэри бэлэмнииргэ (микроскопическай анаалыска анаан чап-чараастык быһыллыбыт боруодалар) уонна микрофаунаны ыларга. Ол аата тааска хам сыстан таастыйан хаалбыт кып-кыра харамайы ыларга боруодатын кислотанан сиэтэбит. Разрезтар исхиэмэлэрин сааһылаатыбыт, нүөмэрдээтибит, бэлиэтээтибит, фото уонна видео-матырыйааллары хомуйдубут”.

“Бу тутан олорор хара тааспар, олох боростуойдук эттэххэ, “членистоногай” араактыҥы көрүҥ атахтара уонна куйахтарын суола хаалбыттар, — диир Галина Анекеева. — Бу кини сааһа 500‑тэн тахса мөлүйүөн сыл. Оттон бу тааска эмиэ итинник үөн кутуруга хаалбыт”.

Көрдөххө, кырдьык, дьардьама ойуута, атах суола, ол быыһыгар кутурук суола тааска хаалан хаалбыттар. Ыйыппыппын, трилобит кутуруга диэтилэр. Улахан да, кыра да трилобит арааһа барыта баар эбит. 500‑тэн тахса мөлүйүөн сыллааҕыта манна сылаас уулаах байҕал дьалкыйара, онно бастакы дьардьамалаах уустук организмнар үөскээбиттэрэ. Кинилэр уста сылдьыбыт сирдэрэ билигин таас хайа дьапталҕатыгар кубулуйан турдахтара.

“Таастар үлтүрүйэн, хайыта баран сууллаллар, ол онно тахсан кэлэллэр, — диэн Галина Анекеева быһааран биэрдэ. — Сорохтор сир үрдүгэр сытар ыһылла буолаллар, сорохторун хайдыылартан хостоон ылабыт. Оччоҕо эн иннигэр 500 мөлүйүөн сыллааҕы олох арылла түһэр. Таас летопись кэриэтэлэр”.

Уустук айан

Эспэдииссийэ былырыын эмиэ үлэлээбит. Онно бара сылдьан биир туочукаҕа бэлиэ хаалларбыттар, эһиил манна кэлэн үлэлиэхпит диэн. Быйыл онтон үөһэ өксөйөн, өссө биир туочуканы булан ылбыттар. Онон бу сиргэ-уокка барытыгар үлэлиир кыах баара көстүбүт. Төһөнөн Буотаманы үөһэ тахсан иһэҕин да, соччонон боруодалара дириҥээн, былыргы буолан иһэллэр эбит.

“Өлүөнэ очуостара” национальнай паарка дириэктэрэ Аркадий Семёнов, маннык эспэдиисийэни тэрийэр олус уустук диэн бэлиэтиир. Аҥаардас бөртөлүөт сыаната (биир чааһа 500–550 тыһ. солк.) аһара ыараханын бэлиэтээн туран, уунан эрэ тиийэр кыах баарын эттэ. Өссө быйыл ардахтаах сайын буолан, үрэх уута быстыбатах. Ол да буоллар, төннөллөрүгэр тааһы өрөһөлүү тиэммит буоланнар, сорох сирдэргэ тыыларын көтөҕөн туораппыттар.

Дьардьамалаах фауна аан бастаан манна үөскээбитэ

Кембрий кэмэ диэн ааттанар быдан былыргы кэм 540 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр саҕаламмыт. Бу кэм “кембрийдээҕи эстии” диэн аатынан киэҥник биллэр, ол эбэтэр былыргы сылаас муораларга дьардьамалаах элбэх килиэккэлээх организмнар үөскээн барбыттар. Национальнай паарка сиригэр ол былыргы кэм таастыйбыт харамайдара дьиктитик хаалан хаалбыттар: трилобиттар (араакка маарынныыр “членистоногай” үөннэр), археоциттар (былыргы “губкалар”), хиолиттар (хороҕор раковиналаах организмнар), о. д.а. дьардьамалаах харамайдар. Бу уустук организмнар сайдыы хас да эволюциятын ааспыт буоланнар, аан дойдуга олох хайдах саҕаламмытын уонна тарҕаммытын кэпсииллэр.

Ааспыт үйэ 60‑с сылларыттан саҕалаан академик Алексей Юрьевич Розанов Өлүөнэ очуостарын аттынааҕы сири анаан-минээн чинчийбит, билиҥҥи эспэдииссийэлэр сылдьар сирдэрин сатыы кэрийбит киһи буолар. Кини очуостартан Алдаҥҥа диэри тайаан сытар сир аан дойду үрдүнэн дьардьамалаах фауна үөскээбит төрдө, аан дойду баайа-дуола буолар, диэн бигэргэтэр. Урукку сылларга Өлүөнэ-Алдан тардыытынан 12 аан дойду таһымнаах экскурсия ыытыллыбыт, оччотооҕу улахан учуонайдар бары сылдьыбыттар.

Дьокуускайга — Кембрий түмэлэ

Кембрий кэминээҕи дьардьамалаах фауна үөскээбит төрдө Саха сиригэр баарын быһыытынан, түмэли Дьокуускайга тутар былааннаахтар. Кембрийгэ аналлаах түмэл Арассыыйаҕа суох, онон манна арыллар диэн эспэдииссийэ үлэһиттэрэ билиҥҥиттэн баһаам матырыйаалы аҕала тураллар.

“Түмэл тэриллэрин Ил Дархан өйүүр, былырыын-быйыл экземпляры хомуйууну саҕалаатыбыт, — диир паарка дириэктэрэ. — Кембрийгэ анал бырагыраама оҥоһуллубута. Биһиги бэйэбит исписэлиистэрбитин үүннэрэн таһаарарбытыгар ХИФУ Естественнэй билим института көмөлөһүөҕэ. Дойду үрдүнэн трилобиттар уонна археоциаттар исписэлиистэрэ тарбахха баттаналлар, билиҥҥитэ биир исписэлииһи иитэ сылдьабыт. Эдэр дьон, сүрүнэ, олохторун кембрийгэ аныахтарын наада”.

Алексей Розанов сабаҕалыырынан, национальнай паарка сиригэр, салгыы Алдан-Томмот диэки өссө былыргы — а????????? ??????? ??????????? (535лларааҥҥы кембрий дьапталҕата (535–509 мөл. сыл анараа өттө) баар буолуохтаах. Ол эмиэ бүтүн аан дойдутааҕы баай. Онон эдэр учуонайдар иннилэригэр хорутуллубатах киэҥ хонуу нэлэһийэр.

Алексей Розанов, РНА академига:

— Дьокуускайга Кембрий түмэлэ арыллара Саха сиригэр, Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга барытыгар наадалаах. Тоҕо диэтэххэ, кини соҕотох. Манна өссө да элбэх олох үөрэтиллибэккэ турар. Бу быйылгы эспэдииссийэ түмүгүнэн дьоһуннаах, бөдөҥ билим монографията тахсар кыахтаах. Түмэл тутулуннаҕына, кыһыннары лабаратыарыйа үлэлиэ, дьэ онно образецтары үөрэтиэ, чинчийиэ этилэр.

Түмэл тутуллуутугар улахан өйөбүлү Ил Дархан уонна ити дьыала туох сыаннастааҕын өйдүүр дьон оҥороллор. Тутуллуо диэн ис сүрэхпиттэн эрэнэбин.