“Эмис кавалеристара дуо?” дэтэллэр

… Ыам ыйын саҥатыгар атынан айаннаан иһэр сүүрбэччэ оҕону аара баран иһэр дьон соһуйа көрөн, социальнай ситимнэринэн хото тарҕаппыттара. “Бу кимнээҕий, тоҕо  элбэхтэрэй?” диэн сэргээччи үксээбитэ. Мин эмиэ бэркэ кэрэхсээн, ыйыталаһан, анаан сырдатарга сананным.

Бу “Эмис кавалеристара” дэтэр “Элиэтиир хоһуун” кулууп оҕолоро. Ити аара дьон устан ыыппыт видеолара — “хоһууннар” Улуу Кыайыы 80 сылыгар анаммыт улуустааҕы суолталаах параакка кытта баран иһэр түгэннэрэ эбит. Онон бу күннэргэ үбүлүөйдээх 30 сылларын бэлиэтиир Амма Эмиһин кавалеристарын туһунан сиһилии билсиэххэ.

“Үрүҥ Уолантан” кынаттанан

Уол оҕону эр киһилии иитии бастакы толкуйа Николай Уваровка өссө 1983 сыллаахха “Победа” сопхуоска мэхээнньиктии сырыттаҕына киирбит.

— Оччолорго Олом Күөлгэ биригэдьиирдии уонна мэхээнньиктии сылдьан көрдөхпүнэ, үлэҕэ эриллибэккэ улаатан эрэр эдэр дьон элбээн эрэр курдуга. Эр киһи олох кыра эрдэҕиттэн кытаанах усулуобуйаҕа иитилиннэҕинэ, уһуйулуннаҕына бэйэтин “мин” дэнэ улаатар буоллаҕа. Сотору кэминэн олохпут олуга уларыйан, сопхуостар эстэн, мин үлэбин уларытар буолбутум. Дьолго, “мэхээнньик киһи “автодело” диэн биридимиэти биэр” диэн көрдөспүттэрэ. Салайар каадырдар училищеларын бүтэрбит буолан, идэбинэн ыччаты иитиигэ эмиэ үлэлиэхпин сөптөөх этэ. Онон учууталлаан бардым. Ол кэмҥэ оскуолаларга аны Национальнай кэнсиэпсийэни олоххо киллэрии чэрчитинэн “Үрүҥ Уолан” биридимиэт баар буолла. Онон уол оҕону эр киһилии иитиигэ иитиэхтии сылдьыбыт баҕа санаабын толорорго кыах үөскээбитэ. Кэргэмминиин, бибилэтиэкэр идэлээх Маргарита Гаврильевналыын “Эр киһи эрэлбит — уол оҕо кэскилбит” диэн анал бырагыраама оҥорон, үлэбитин саҕалаабыппыт, — диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр Николай Васильевич.

Обургу уолу акка сыһыарыы

“Үрүҥ Уолан” учуутала оҕо эрдэҕиттэн аты мииниэн баҕарар эбит. “7‑с кылааска аан бастаан ат миинэн баран, дьиҥнээхтик бэйэбин эр киһилии санаммытым уонна “аты сатаан миинэр буоллум!” диэн бэйэбинэн киэн туттубутум” диэн санаатын үллэстэр сэһэргэһээччим. Ол оннук санааны уол оҕоҕо эмиэ иҥэрэр инниттэн Николай Васильевич обургу уолаттары акка сыһыаран барбыт. Оскуолаҕа биэс сыл үлэлээбитин тухары бэйэтин ааптарскай бырагырааматынан оскуола уолаттарын кытта атынан чугастааҕы нэһилиэктэринэн, ыаллыы улуустарынан айаны тэрийбит.

— Саас атынан айанныы сылдьан, аара хонорбут. Онно оҕолор тыа сирин эр киһитин үөрүйэҕин сатыырга уһуйуллубуттара. 2002 сыллаахха ОДьКХ Эмистээҕи салаатын салайааччытынан ыҥырбыттара. Онон оскуолабыттан төһө да атын сиргэ үлэлээтэрбин, баҕалаах оҕолору уһуйааччы быһыытынан дьарыктыы сылдьыбытым.

Байыаннай дьайыыга сылдьан сураҕа суох сүппүт уолбут Василий барыан иннинэ “Элиэтиир Хоһуун” диэн кулуубу тэрийбитэ. Онон кини дьыалатын салҕаан, билигин “Атынан айан” туристическай тууру тэрийэн эрэбит. Онно акка сыһыаннаах дьон кэлэ-бара 15 км атынан айанныыллар. Аара хоноллор, кулуһуҥҥа астаналлар, сөтүөлүүллэр. Быһата, тыа сирин олоҕун эттэринэн-хааннарынан билэллэр, — диэн кэпсиир сэһэргэһээччим.

Туйах хатарааччылар

2014 сыллаахха эмистэр бэйэлэрин уоллара Гаврил Захаров оскуола дириэктэринэн үлэлии кэлэн баран, учууталын бырайыагын сөргүтэргэ санаммыт.

— Дойдубар, үөрэммит кыһабар, үлэлии кэлэн баран, кэллиэгэлэрбин кытта сүбэлэһэн баран, араас бырайыактарбытын олоххо киллэрэн барбыппыт. 2015 сыллаахха оскуолаҕа үөрэммит кэмим саҕанааҕы Николай Уваров төрүттээбит дьыалатын сөргүтэр толкуй эмиэ киирбитэ. Оччолорго биһиги 9‑с кылааска үөрэнэр этибит. Учууталбыт Николай Васильевич улахан кылаас уолаттарын ыраах үрэхтэринэн, атынан айаҥҥа сырытыннарара. Сылга иккитэ — күһүн уонна саас айаҥҥа сылдьарбыт. Онон оскуоланы бүтэриэхпитигэр диэри үгүс элбэх сирдэри, дойдубут кэрэтин көрбүппүт. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Чыамайыкы, Тиэлиги нэһилиэктэригэр сылдьыбыппыт. Аммабыт үгүс муннугун көрөн, өбүгэлэрбит омоон суолларын үктэтэн, үтүө өйдөбүллээх сыллары ааспыппыт. Маны таһынан, 7–8 кылаастарга учууталбыт салайыытынан, икки сыл Амма өрүс устун эрэһиинэ оҥочонон устан турардаахпыт. Бу дьарык биһиэхэ тулууру, дьулууру, мындыр толкуйу, дойдуга бэриниилээх буолууга бигэ санааны сахпыта. Былырыыҥҥыттан үөрэнээччилэрбитин кытта Өнньүөс сириттэн Амма өрүһүнэн устуу айанын саҕалаатыбыт. Быйыл эмиэ салҕыахпыт, — диэн санаатын үллэһиннэ оскуола дириэктэрэ.

Аҕа көлүөнэни эдэр дьон солбуйар. Эмис оскуолатын эбии үөрэхтээһиҥҥэ учуутала Александр Ларионов төрүт үгэскэ үөрэтии үөрэҕин салҕааччынан үлэлээбитэ иккис сыла.

— Улуу Кыайыы 80 сылынан, оскуолабытыгар оҕону акка сыһыарыы бырайыага төрүттэммитэ 30 сылынан сибээстээн, 16 аты илдьэ улууспут киинигэр Кыайыы параатыгар кыттан кэллибит. Аара хоно-хоно айаннаатыбыт. Оскуолабытыгар акка сыстыбатах оҕо суох, дьиэлэригэр үгүстэрэ сылгылаахтар. Оту-маһы тиэйиигэ биһиги оҕолорбут үөрүйэхтэр, — диэн кэпсээтэ Александр Ларионов.

Уваровтар — биир сүбэнэн

Николай Васильевич этэн аһарбытын курдук, кини олоҕун аргыһа Маргарита Гаврильевна өрүү өйөбүл буолар. Эмис кавалеристара бэрт ыраахтан көстөр ураты көстүүмнэрин ааптара — кини.

— Тэрээһин Улуу Кыайыы 80 үбүлүөйдээх сылыгар анаммыт буолан, оҕолорбутун анал байыаннай пуормалаан ыыппыппыт. Папааханы хас биирдии төрөппүт тикпитэ. Мин бэйэм оҕолорбор, сиэннэрбэр тоҕус папааханы тикпитим. Куруутун өйүүр, көмөлөһөр төрөппүттэргэ махталбыт муҥура суох. Кэргэним Николай Васильевичтыын биир сүбэнэн сылдьабыт, — диэн кэпсиир ыал ийэтэ Маргарита Гаврильевна.

Уваровтар бэйэлэрин төрөппүт түөрт оҕолорун таһынан, биэс тулаайах оҕону иитэ ылбыттар. Онон литовец, таджик, украинка, нуучча оҕолоро интернациональнай дьиэ кэргэҥҥэ бары сахалыы тыллаах, толкуйдаах улааттылар. Үгүстэрэ номнуо ыаллар. Онон сайын аайы Уваровтар тиэргэннэрэ Мииринэйтэн, Тааттаттан, киин куораттан араас омук оҕотунан — сиэннэринэн соҕотохто туола түһэр.

 …Ити курдук, “Эмис кавалеристара дуо?” дэтэр олоххо толору бэлэмнээх дьону сэргэ нэһилиэктэрин баһылыга Прокопий Бубякин, оскуолаларын дириэктэрэ Гаврил Захаров, травматолог быраас Василий Солдатов, хирург быраас Дьулустаан Пестерев, аан дойдуга биллэр спортсменнар Герман Устинов, Мирсияз Пахомов, ОДьКХ үлэһитэ Николай Гаврильев уо. д.а. идэлээх дьон төрөөбүт нэһилиэктэрин дорҕоонноохтук ааттата сылдьаллар.