Эмсэх оннугар төлөпүөн “оонньуур”

Сэбиэскэй кэмҥэ эдэр ийэ-аҕа буола сылдьыбыт төрөппүттэр кырачаан оҕоҥ сылайдаҕына эбэтэр атаахтааҕына уоскута түһэргэ оҕо суоската, эмсэх (пустышка) туохтааҕар да абырыырын өйдүүллэрэ буолуо. Ол эрээри, арыый улааттаҕына, аны онтон араарарга туспа кыһалҕа буолара.

Мин итини мээнэҕэ санаабатым. Тоҕо диэтэххэ, күн-дьыл уларыйан, сайдан оҕону иитиибит эмиэ туспатыйар.
Арай биирдэ, оптуобуһунан айаннаан истэхпинэ, 2 дуу, 3 дуу саастаах кырачаан кыыс оптуобуска марылаччы ытаан да биэрдэ. Туох иһин уоскуйбат, сарылыы-сарылыы ытыыр, мэктиэтигэр кып-кыһыл буолан хаалаахтаата. Ийэбит кыайан тохтоппото, уоскута да сатаабата. Биир эр киһи: «Да, успокойте ребенка!» диэн хаһыытаабытыгар эдэр ийэ төлөпүөнүн биэрэргэ күһэлиннэ. Онуоха кырачааммыт тута уларыйа түстэ, уоскуйан хаалла. Чочумча буолан баран, ийэ төлөпүөнүн эмиэ былдьаан ылла (бэйэтэ чуҥкуйда быһыылаах), онуоха кыра киһибит эмиэ сарылаата, аны бып-быытыкаан сутуруктарын оҕотунан ийэтин сырбаталаата. Ийэ эмиэ төлөпүөнүн биэрдэ. Дьиҥэр, ити кырачаан мэлдьи төлөпүөнү туһанара, онто суох сатаммата биллэн таҕыста. Атаахтаатаҕына, муҥхааллаатаҕына ити төлөпүөн эрэ абырыыр быһыылаах. Психологтар этэллэринэн, кыра оҕолор кинилэр дьон ортотугар хаппырыыстаатахтарына, ытаатахтарына-соҥоотохторуна төрөппүттэр түргэннник “бэринэллэрин” олус билэллэр. Ити да кыысчаан сүрэхчээнин оҕотунан ону билээхтиир быһыылаах.

Ити курдук, чаас аҥаарын устата кырачаан киһи ытыырын, онтон уоскуйан ыларын истэ-истэ айаннаатыбыт. Ким төрөппүт буола сылдьыбатаҕай, бары да оҕобутун хайдах ииппиппитин санаан ылбыппыт буолуо…

Эдэр ийэ оҕото оптуобуска муҥхааллаабытыгар тугу гыныахтаах этэй? Хаһыытаабакка, илгиэлээбэккэ (хомойуох иһин, оннук ийэлэр бааллар) оҕотун болҕомтотун атыҥҥа тарда сатаабыта буоллар. Дьиэлэригэр баран чуумпуга, бэйэлэрэ эрэ хаалан, оҕото сыыһа быһыыламмытын этэн, «Баһаалыста, аны итинник гыныма» диэн сүбэлээбитэ буолуо диэн эрэниэҕи баҕарыллар…

Уопсайынан, итинник түгэни оптуобуска эрэ буолбакка, атын да уопсастыбаннай миэстэҕэ элбэхтик көрөбүт. Кып-кырачаан оҕолор оптуобуска да, таһырдьа да сылдьан төлөпүөҥҥэ умса түһэллэр. «Дьоһуннаах» баҕайытык туттан төлөпүөн «иһигэр» киирэн олороллорун көрөн, арыт дьиксинэн ылаҕын. Өссө ийэтэ кинини оптуобуска кырачааннарга, кырдьаҕастарга аналлаах миэстэлэргэ олордон усулуобуйа тэрийэр, оттон бэйэтэ аттыгар туран эрэ эмиэ төлөпүөнүн хаһыспытынан барар.

«Ити кэриэтэ оҕобун көтөҕөн олорон, куораты көрдөрө-көрдөрө кэпсии эбэтэр кыра киһи «тоҕус тоҕотугар» хардара истэрбин даа… Тэтимнээх олохпутугар кырачаанын кытары алтыһар бэриллибит күндү бириэмэни туһалаахтык атаардарбын даа…», — дии саныыгын.

Урут уопсастыбаннай миэстэлэргэ кыра оҕолор төрөппүттэригэр наһаа элбэх ыйытыыны биэрэн, онно сөптөөх хоруйу ылан, кыра киһи эбии толкуйга түһэрин, онтон эмиэ чаҕаара түһэрин көрүөххэ сөбө. Оттон билигин итинник көстүү аҕыйах. Ол оннугар оҕобутун төлөпүөнүнэн эрэ аралдьытабыт. Биирдэ эмэ оптуобуска төлөпүөн оннугар биир эмэ обургу оҕо кинигэ ааҕа турарын көрдөххүнэ, кини туһугар үөрэҕин, төрөппүттэрин иитиилэрин хайгыы саныыгын.

Аһыыр ас да аһылык буолбат

Өбүгэлэрбит саҕаттан киэһээҥи аһылык дьиэ кэргэн бары дьонугар күүтүүлээх буолар. Тоҕо диэтэххэ, ким үлэтиттэн, ким үөрэҕиттэн кэлэн киэһэ эрэ муста түһэн, улахан остуол тула олорон күннээҕи сонуннаргын үллэстэҕин, сарсыҥҥы күҥҥүн торумнуугун, оҕолоруҥ ситиһиилэринэн эҕэрдэлиигин, олоххо көстөр үтүө түгэннэри эрэ кэпсэтэҕин…

Оттон билигин хайдаҕый? Оҕолорбут чэ, баҕар, остуолга кэлэн олоруохтара. Ол гынан баран, төлөпүөннэрин тутан олорон аат эрэ харата аһаабыта буолаллар эбэтэр түргэн түргэнник уобалаат, махтаммыта буолан, остуолтан туран бараллар. Итиннэ төрөппүттэр бэйэбит эмиэ буруйдаах буолбатахпыт дуо? Били оҕобутугар кыра эрдэҕиттэн оптуобуска уо.д.а. сиргэ төлөпүөнү көҥүллээн, тугу баҕарбытын толоро үөрэтэн, «бу сөп», «бу сыыһа» диэн өйдөбүлү сөптөөхтүк иҥэрбэтэхпититтэн?
Эбэтэр обургу оҕолор төрөппүттэрэ аһылык кэмигэр наар оҕолорун үөрэтэн-такайан, бэл, кириитикэлээн баралларыттан, кинилэр интэриэстэрин учуоттаабаттарыттан кэпсэтэри наадалааҕынан аахпаттар дуу?

Алҕаскар эппиэттииргэ тиийэҕин

Бэйэбит алҕаспыт түмүгэр оҕолор үксүгэр иитиллиитэ суох улааталлар. Сөптөөх иитиини ылбатах оҕо уопсай култуурата, тулалыыр дьоҥҥо убаастабыла суох буолар. Чуолаан, уопсастыбаҕа хайдах сылдьыахтааҕын билбэт, эйэҕэс, махтанар тыллары сатаан туттубат. Хадаар, кырыктаах, толоос, кэрээнэ суох майгыланар уонна кыһалҕаны билбэт. Култуурата суоҕун биир саастыылаахтарын уонна атын дьону кытары кэпсэтэригэр аһаҕастык биллэрэр, уопсай этикеты тутуспат.
Бэйэтин эрэ туһунан саныырыттан үөрүүтүн-көтүүтүн атын киһини кытары сатаан үллэстибэт, төрөппүттэрин көрдөһүүлэрин ылыммат, тылларын истибэт уонна кырыктаах майгылаах буола улаатар. Маннык майгы үксүгэр төрөппүт болҕомтото тиийбэтиттэн үөскүүр.
Уопсастыбаннай миэстэҕэ улахан дьону кытары харсаахтаһыан сөп, онуоха суобаһа оонньоон да ылбат, улахан дьон сэмэлииригэр, этэригэр наадыйбат. Бэйэтин наар болҕомто киинигэр сылдьыахтаах курдук сананан, тугу баҕарбытын толорторон төннөр. Төрөппүттэрэ эбэтэр атын да дьон аккаастаатахтарына, ол эбэтэр кини баҕарбытын курдук буолбатаҕына, улаханнык кыыһырар. Онтун иэстэһэн төрөппүттэр уонна улахан дьон көрдөһүүтүн толорбот.
Мэлдьи тугу эрэ сөбүлээбэт, киҥир-хаҥыр саҥарар, атын оҕолору кытары тугу да сатаан сүбэлэспэт. «Баһаалыста» диэн тыл оннугар «мин баҕарабын», «миэхэ наада» диэн тыллар тахсаллар. Кини көрдөспөт даҕаны, ол оннугар ирдиир.
Итинник оҕо уопсастыбаннай миэстэҕэ да майгыта  киһи хараҕар быраҕыллар. Ханнык баҕарар ньыманан атын дьон болҕомтотун тарда сатаан, төлөпүөнүн тутан олорон хаһыытыан, атыттарга мэһэйдиэн сөп.
Алҕаһы оҥорорун билиммэт уонна көннөрө да сатаабат. Тоҕо диэтэххэ, төрөппүттэрэ кини кэнниттэн барытын оҥорон, бэлэмнээн биэрэ сылдьаллар. Бэйэтэ улахан киһитэ суох тугу да сатаабат, кини оннугар куруук ким эрэ оҥорон, бэлэмнээн биэрэригэр үөрэммит.

Барыта хатыланар, эргиллэр…

Сайдыы икки өрүттээҕин бары да билэ сылдьабыт. Итинник улааппыт оҕолор бары иитиитэ суох буолаллар диэбэккин. Төлөпүөнү эрэ буолуо дуо, аныгы технология араас көрүҥүн сатаан туһанан улааппыт оҕолор үөрэх, билии-көрүү дьоно буолаллар, киэҥ сиринэн тэлэһийэллэр уо.д.а.
Кыра эрдэхтэриттэн төлөпүөн оонньуурдаах, биирдэ да хааччах диэни билбэккэ улааппыт оҕолорбут оттон хаһан эрэ улаатан, бэйэлэрэ төрөппүт буолаллар. Төрөппүт да буолан баран, оҕолоругар соччо бэрдэ суох холобуру көрдөрөллөрө эмиэ баар буолар.
Биир эдэр ийэ: “Мин кэргэммин кытары төлөпүөнүнэн эрэ ирэ-хоро кэпсэтэбит”, — диэбитигэр олус муодарҕаабытым. Тоҕотун ыйыппыппар: “Оттон иккиэн күнү быһа үлэҕэ сылдьабыт. Киэһэ оҕолорбутун уһуйаантан, оскуолаттан ылан кэлэн баран, мин ас астыыбын, ол бириэмэҕэ кэргэним гарааһыгар тахсар. Онтон киэһээҥи аһылык, утуйуу, сарсыарда эрдэ туруу. Күн аайы итинник… Оннук сылдьан хаһан ирэ-хоро кэпсэтиэхпитий?! Үлэ быыһыгар төлөпүөнүнэн эрэ кэпсэттэхпит ол!” – диэн соһуппуттаах. Сэрэйдэххэ, итинник төрөппүттэр оҕолоро эмиэ бэйэлэрин оҕо саастарын хатылаан эрдэхтэрэ. Төрөппүттэрэ солото суоҕунан туһанан, төлөпүөҥҥэ киирэн баран олороллорун бэл, харахпар көрөргө дылы буоллум…