Эмтээх мастар: Хатыҥ

Саха сиригэр үүнэр үүнээйилэртэн мастар эмиэ эмтээхтэр, доруобуйаҕа улахан туһалаахтар. Сорох мастар иннэлэрин, лабааларын кыһын, саас хаардаах эрдэҕинэ хомуйуохха сөп. Муус устар ыйга уулаах, уҥуохтаах отон уктарын, тэтиҥ, сиһик, тирэх мастар бүөрдэрин хомуйар, тэтиҥи хатырыктыыр тоҕоостоох.

 

Хатыҥ бүөрэ, сэбирдэҕэ, чээрэтэ барыта эмкэ киэҥник туттуллар. Хатыҥ бүөрүн саас сэбирдэҕэ собо тылын саҕа буоллаҕына, ылан куурдан баран, үлтү сынньан мэлийэн, сыыһыттан ыраастаан баран, хаһааныахха сөп. Хатыҥ бүөрүн үөс, быар ыарыыларыгар, бүөргэ таас үөскээтэҕинэ тутталлар. 1  остолобуой ньуоска үнүгэһи 1 ыстакаан оргуйа турар ууга көөнньөрүллэр уонна күҥҥэ 3 төгүл иһиллэр.

Хатыҥ сэбирдэҕин ыам ыйын 26 күнүттэн бэс ыйын 7 күнүгэр диэри хомуйуллар. Саҥа улаатан эрэр сыстаҥнас сэбирдэхтэринэн сүһүөх ыарыыларыттан угуттанан эмтэнэр этилэр.

Хатыҥ ытарҕаларын саас эрдэ хомуйаллар. Эрдэ түөһэйииттэн харыстыыр, төбө тымырдарын кэҥэтэр, ыраастыыр. 1 ост.нь. ытарҕаны ылан, 1 ыстакаан итии ууга 3-4 чаас көөнньөрүллэр уонна сиидэлээн, сарысарда уонна киэһэ ыстакааны аҥаардыынан иһиллэр.

Хатыҥ чээрэтэ (чага) – бу хатыҥҥа үүнэр хара өҥнөөх тэллэй. Чээрэни сыл хайа баҕарар кэмигэр хомуйуохха сөп, ол эрээри саас-күһүн кини эккэ-хааҥҥа биологическай дьайыыта күүһүрэр. Чээрэҕэ алколоидтар, сымала, агарициновай аһыыба, флавоноид, тритерпеновай холбоһуктар бааллар. Былыр сахалар чээрэни чэй оҥостон иһэллэрэ.

Чээрэни билигин эмп-томп быһыытынан куртах, оһоҕос ыарыытыттан, рак искэннэрин эмтииргэ тутталлар. Сибиэһэй чээрэни ылан, сууйан-сотон баран, бороһуок буолуор диэри мэлийиллэр, эбэтэр, куура хатарыллыбыт чээрэни эмиэ ити курдук мэлийэн баран, сылаас ууга (50 кыраадыстан үрдүө суохтаах) кутан, 48 чаас устата туруоруллар. Бу курдук көөнньөрүллүбүт чээрэни суукка устата 3 ыстакааҥҥа тиийэ кыра-кыралаан иһиллэр. Көөнньөрүллүбүт чээрэ 3-4 күн эрэ устата туттуллар. Сибиэһэй чээрэ түргэнник буортуйар, онон кыра гына кырбаан баран, хаһааныллар.

Хатыҥ уутун умнар табыллыбат. Хатыҥҥа кыра дьөлөҕөс оҥорон баран, саас эрдэ, ыам ыйын 16-20 күннэригэр уутун бытыылкаҕа сүүрдэн ылыллар. Онтон дьөлөҕөһүн хайаан да хам бүөлэнэр, оннук гымматахха, уута сүүрэн хаалан, мас хатар. Хатыҥ уута саахар амтаннаах, манна С битэмиин, тимир, калий, магний туустара бааллар, иһэргэ олус минньигэс. Куртах, оһоҕос, быар ыарыыларыгар туттуллар, киһиэхэ күүс-уох биэрэр.