Эмтээһиҥҥэ — инники күөҥҥэ

Наука уонна ийэ тыл

Сэтинньи 21 күнэ. Саха сиригэр 2020 сылтан үлэлиир «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары харыстааһын уонна сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама сыллааҕы үбүлээһинин икки төгүл улаатыннарыахтара. Кэлиҥҥи икки сылга манна 56-лыы мөлүйүөн солкуобай көрүллүбүт эбит буоллаҕына, эһиил 100 мөлүйүөнтэн итэҕэһэ суох буолуохтаах. Бу туһунан Ил Дархан тыллары сайыннарыыга Сүбэ мунньаҕар эттэ.

Айар дьон кыбартаалланна

Сэтинньи 23 күнэ. Ил Дархан бу күн Дьокуускайга дойду Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга миниистир Алексей Чекункову кытта «Үлэ кыбартаала» диэн Уһук Илиҥҥэ бастакы креативнай кластеры арыйдылар. Эбийиэги Уһук Илин экэнэмиичэскэй кииннэрин сайыннарыы былаанын – Биир кэлим субсидия чэрчитинэн олоххо киллэрдилэр. Бырайыакка федеральнай бүддьүөттэн 1,2 млрд солкуобай көрүлүннэ.

«Үлэ кыбартаалын» урукку эт кэмбинээтин дьиэтин реконструкциялаан оҥордулар. 5 мэндиэ­мэннээх тутуу иэнэ – 14 тыһыынча 600 кв. миэтэрэ. Кластер креа­тивнай индустриялары сайыннарыы төрүтэ буолуоҕа. Манна киинэнэн, айтинан, саҥа технологияларынан,  анимациянан, муоданан, дизайнынан, музыканан, көмпүүтэр графикатынан, ойуулуур ускуустубанан, хаартысканан уо.д.а.  дьарыктанар 150-чэ резидент киирэн, барыта 1250 саҥа үлэ миэстэтэ баар буолуоҕа.

Санаттахха, Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга минис­тиэристибэ «Биир кэлим субсидия» бырагырааматын чэрчитинэн 2024 сылга диэри Саха сиригэр  9,93 млрд солкуобай тыырыллыаҕа.

Салгыы Айсен Николаев уонна дойду Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга миниис­тир Алексей Чекунков 1 №-дээх Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа – Мэдиссиинэ нацио­нальнай киинин сүрэх-тымыр киинигэр сырыттылар. Айсен Николаев уонна Алексей Чекунков сэдэх Azurion M20 ангиограф үлэтин кытта билистилэр. Бу Уһук Илиҥҥэ уонна Сибииргэ атыылаһыллыбыт соҕотох, оттон Арассыыйа үрдүнэн 5-с аппа­раат буолар. Бу ангиограф эпэ­рээссийэ кэмигэр тымыр иһинэн УЗИ-чинчийиилэри ыытар кыаҕы биэрэр.

Казахстаны кытта

Сэтинньи 23 күнэ. Саха сирэ уонна Казахстан инновацияҕа уонна бырамыысыланнаска үлэлэһиэхтэрэ. Айсен Николаев бу күн Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин Арассыыйаҕа Чрезвычайнай уонна толору боломуочуйалаах Посола Ермек Кошербаевтыын көрүстэ.

«Саха сирэ уматык-энэргиэтикэ табаарын, ювелирнай оҥоһугу, экология өттүнэн бэйэ ыраас аһын-үөлүн атыытын элбэтиэн, оттон Казахстантан бырамыысыланнас бородууксуйатын, араас тэрили уонна аһы-үөлү атылаһыан баҕарар», – диэтэ Айсен Николаев.

Ермек Кошербаев инновацияҕа, хайа бырамыысыланнаһыгар уонна геологическай-чинчи­йэр үлэҕэ үлэлэһии кэскиллээҕин бэлиэтээтэ. 2022 сыл тохсунньу-балаҕан ыйдарын ыллахха, Казахстаны кытта атыы-эргиэн эргиирэ былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, 50 төгүл улааппыт.

Үүт харчыта элбиэҕэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2023 сыллааҕы бүддьүөтүн таҥалларыгар тыа хаһаайыстыбатын өйөөһүҥҥэ эбии үбүлээһини көрүөхтэрэ. Маҥнай бырабыыталыстыба 11 млрд 543 мөлүйүөн солкуобайы тыырбыта. Ил Дархан сорудаҕынан бу суума өссө
2 млрд 600 мөлүйүөн солкуобайынан элбиэҕэ.

«Өрөспүүбүлүкэ эһиилги бүддьүөтүн барылын норуот дьокутааттарын кытта дьүүллэстибит. Төһө да экэниэмикэҕэ уустук быһыы-майгы үөскээбитин иһин, бүддьүөт эйгэтин өйөбүлүн барытын оннунан хаалларабыт. Итини сэргэ ас-үөл өттүнэн куттала суох буолуубутун хааччыйар тыа ха­­һаайыстыбатын өйүүр бары миэрэлэри уһулуччу болҕомтоҕо тутуҥ», – диэн дьаһайда Айсен Николаев.

Ил Дархан сылгыны иитиини өйөөһүҥҥэ анаммыт субсидия­ҕа эбии үп көрөргө соруйда. Ол курдук, быйыл субсидия кээмэйэ биир төбөҕө 1,5 тыһыынчаттан 3 тыһыынча солкуобайга диэри улааппыт эбит буоллаҕына, эһиил бу субсидияны 5 тыһыынчаҕа диэри улаатыннарыахха диэн этии киирдэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин баһылыга тэриллиилээх хаһаа­йыстыбаларга үүт киилэтигэр субсидияны 50-тан 60 солкуобайга диэри улаатыннарарга  соруйда.  Кэтэх хаһаайыстыбаларга ынах төбөтүгэр субсидияны 37 тыһыынча солкуобайга диэри улаатыннарыахтара.

Бырамыысыланнас

Сэтинньи 23 күнэ. Күчүс көмүс баайдаах сир сайдыы түргэнник ыытыллар сирдэр ах­­сааннарыгар киллэриллиэн сөп. Бу туһунан дойду Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга миниистирэ Алексей Чекунков Дьокуускайга ыыппыт мунньаҕар эттэ.

Инвестиционнай былаанынан Усуйаана Уус-Куйга бөһүөлэгэр дьоҕус атомнай ыстаансыйа тутуллара былааннанар.  Айсен Николаев бу эбийиэк оройуоҥ­ҥа тэриллэр бырамыысыланнай кластер тэбэр сүрэҕинэн буолуо­ҕа уонна дьон олоҕун тупсарыаҕа диэн эттэ. Дьоҕус атомнай ыстаансыйа дизельнэй электростанциялары уонна таас чоҕунан оттуллар хочуолунайдары  солбуйуоҕа. Дьоҕус атомнай ыстаан­сыйаны, инфраструктура эби­йиэктэрин тутууга уонна баайдаах сирдэри баһылааһыҥҥа барыллаан 235 млрд солкуобай кэриҥэ ирдэнэр.

Усуйаанаҕа бырамыысыланнай кластеры тутар туһунан сөбүлэҥи дойду  Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга министиэристибэтэ, Айылҕа харыстабылын министиэрис­тибэтэ,  «Росатом» уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ быйыл балаҕан ыйыгар Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорумҥа түһэрсибиттэрэ.

Ийэ күнэ

Сэтинньи 24 күнэ. Ил Дархан дойдуга Ийэ бырааһынньыгын күнүгэр элбэх оҕолоох ийэлэргэ уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбит дьахталларга судаарыстыбаннай наҕараадалары туттарда.

«Бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 33 тыһыынча элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн баар, 2 тыһыынча ыал биэстии уонна онтон элбэх оҕолоохтор», – диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев. Быйыл 10 ый иһигэр өрөспүүбүлүкэҕэ 9558 оҕо төрөөтө, «100 сыл оҕолоро» тус сыаллаах хапытаалы хайыы үйэ 7507 ыалга биэрбиттэр.

Олоҥхо

Сэтинньи 24 күнүгэр Айсен Николаев саха култууратын сайыннарыыга бэйэлэрин кы­­лааттарын киллэрбит Саха сирин биллиилээх олоҥхоһуттарыгар, оһуохайдьыттарыгар уонна тимир уустарыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын истипиэндьийэтин аныыр туһунан сэртипикээттэри туттарда.

Биир сыл устата бэриллэр истипиэндьийэлэри кимиэ­хэ аныыры өрөспүүбүлүкэтээҕи куон­курус түмүгүнэн быһаардылар. Ол курдук, 30 тыһыынча солкуобай харчыны ый аайы сыл устата сэттэ олоҥхоһут, сэттэ оһуо­кайдьыт  уонна алта тимир ууһа ылыахтара.

Айсен Николаев саха култууратын сайыннарыыга, тарҕатыыга улахан кылаатын иһин үйэтин тухары бэриллэр Ил Дархан истипиэндьийэтин, норуот маастарыгар, аатырбыт тимир ууһугар Борис Неустроевка-Мандар Ууска анаата.

Оскуола өрөмүөнэ

Сэтинньи 24 күнэ. Оскуолалар хапытаалынай өрөмүөннэрин быйылгы былаана туолла. Өрөспүүбүлүкэҕэ бу үлэ хайдах ыытыллыбытын «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа генеральнай сэбиэтин сэкирэтээрин солбуйааччы Александр Сидякин бэрэбиэркэлээтэ. Кини Ил Дарханы кытта Дьокуускай куорат 23 №-дээх оскуолатыгар сырыттылар. Айсен Николаев дойду бырабыыталыстыбатыгар уонна «Биир ньыгыл Арассыыйа» салалтатыгар бу бырагырааманы олоххо киллэриигэ өйөбүллэрин иһин махталын биллэрдэ уонна кэлэр сыллааҕы үлэни үбүлээһини туруоруста.

Санатан, эттэххэ 2021 сыл бэс ыйыгар дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бырабыыталыс­тыбаҕа уонна эрэгийиэннэргэ оскуолалары өрөмүөннээһиҥҥэ анал бырагырааманы оҥорорго соруйбута.  Саха сиригэр манна 2022-2023 сылларга 2,8 млрд солкуобайы тыырбыттара. Федеральнай субсидиянан хапытаалынай өрөмүөнү 25 муниципальнай тэриллиилэр уонна уокуруктар 58 оскуолаларыгар ыытарга былааннаабыттара. Итинтэн 38 оскуолаҕа өрөмүөнү быйыл ыыттылар.

Икки миниистир

Сэтинньи 25 күнэ. Бу күн өрөспүүбүлүкэҕэ дойду экэниэмикэни сайыннарыыга  миниис­тирэ Максим Решетников уонна Арассыыйа сыыппара сайдыытыгар, сибээскэ уонна маассабай коммуникацияҕа миниистирэ Максут Шадаев ыалдьыттаатылар.

Айсен Николаев Максим Решетниковка сылы эргиччи оҕуруот аһын үүннэрэр  «Саюри» комплексы, Дьокуускай куорат килиэби оҥорор кэмбинээтин көрдөрдө. Тэрээһиннэр чэрчилэринэн Ил Дархан «Сыыппара экэниэмикэтэ» тэрилтэ ди­­риэктэрин солбуйааччыта Сергей Черемисинниин Саха сирин экэниэмикэтигэр уонна олоҕун-дьаһаҕын эйгэтигэр сыыппара технологияларын киллэриигэ сөбүлэҥ түһэристилэр.

Ил Дархан Максим Решетниковы кытта эрэги­йиэн экэниэмикэтин сайыннарыы боппуруостарыгар мунньахха Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ тырааныспар уонна энэргиэтикэ саҥа аартыктара  үөскүүллэрин учуоттаан туран дойду сирин-­уотун сайыннарыы саҥа стратегиятын оҥорорго этии киллэрдэ.

Ил Дархан дойду сыыппара сайдыытыгар, сибээскэ уонна маассабай коммуникацияҕа миниистирэ Максут Шадаевтыын Дьокуускайга ыытыллыбыт «Цифровой алмаз» пуорумҥа айти индустрияны өйөөһүн боппуруостарын туһунан кэпсэттилэр.  Маны сэргэ салайааччылар Анаабыр Сааскылаах бөһүөлэгэр волоконнай-оптическай ситими үлэҕэ киллэрии тэрээһинигэр кытыннылар. Бу Саха сирин Арктикатыгар спутниковай ха­­наалтан оптикаҕа көспүт иккис оройуон буолар.

Афанасий Ноев.