“Эн уонна Мин”

Соторутааҕыта маннык истиҥ ааттаах саҥа кинигэ күн сирин көрдө. Ааптара – бэйиэт, суруналыыс, худуоһунньук, самодеятельнай композитор, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Нам улууһун, Хамаҕатта нэһилиэгин Ытык киһитэ Александр Григорьевич Дунаев. 

Александр Дунаевы биһиги хаһыаппыт ааҕааччылара бэркэ диэн билэллэр – кини өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн, СӨ Суруйааччыларын сойууһун уонна Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. Хоһооннорун, кэпсээннэрин кинигэлэрэ отучча ахсааҥҥа тиийдэхтэрэ. Аны айбыт ырыаларын саха эстрадатын, уус-уран самодеятельность артыыстара сөбүлээн толороллор. Бэйэтэ эмиэ талааннаах  ырыаһыт, муусукаан – баянын, гитаратын туппутунан сылдьар.

“Эн уонна Мин” – сөпкө сэрэйдигит, бу — таптал туһунан кинигэ. Оннук. Төрөөбүт дойдуга таптал, дьоҥҥор-сэргэҕэр таптал, дьиэ кэргэҥҥэр таптал,  айымньылаах үлэҕэр таптал, тулалыыр эйгэҕэр, айылҕаҕар таптал!

—“Эн уонна Мин” кинигэм – бу үлэлээбит үлэм, олорбут олоҕум туһунан буоллаҕа… Күн сиригэр киһи биирдэ кэлэн барар… Бу олоххор үтүө майгыгынан, ыраас өйгүнэн-санааҕынан, ис суобаскынан үөрэнэн, үлэлээн, оҕолоргун иитэн-үөрэтэн, кэлэн барар – барыбыт иэспит буолуохтаах дии саныыбын. Дьэ, ол иһин  ыччаттарга, оҕолорбор-сиэннэрбэр, үөрэппит-такайбыт эдэр-эмэн дьоммор, холобур курдук буоллун диэн санааттан, бу 70 сааспар диэри айан-үлэлээн кэлбит кэмнэрбин бэйэбинэн сирэйдээн, “Эн уонна Мин” диэн кинигэ оҥорон, уунабын, — диир Александр Григорьевич.

Манна ааптар дьиэ кэргэнин, доҕотторун, кэллиэгэлэрин, уһун сылларга бииргэ алтыспыт, үтүөтүк саныыр дьонун-сэргэтин истиҥ санааларын түмэн,  ааҕааччытыгар тиэрдэр. Үлэтин-хамнаһын туһунан учууталлара, аҕатын курдук чугастык саныыр, үгүстүк сүбэлээбит-амалаабыт  дьоно  Гаврил Степанович Касьянов, Иннокентий Захарович Кривошапкин суруйан хаалларбыт ахтыыларын кинигэтигэр киллэрбитэ бу кинилэргэ ураты ытыктабылын, махталын (“…күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри тыыннаах курдук саныы сырыттаҕым…”) бэлиэтэ буолар.

“Эн уонна Мин”…  “Александр Григорьевич – дэгиттэр талааннаах, үйэлээҕи айар-тутар Наммыт улууһун биир чаҕылхай, уос номоҕор сыдьар киһибит, салайааччыбыт”, — диир Нам улууһун баһылыга, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Юрий Слепцов. Кини суруйуутуттан, Александр Дунаев  төрөөбүт  Хамаҕаттатыгар, гражданскай сэрии сылларыгар дьоруойдуу охтубут Нам улууһун комсомольскай ячейкатын сэкэритээрэ Тимофей Охлопков-Соттой сырдык аатын үйэтитэр сыалтан, пааматынньык тутуутун бырайыагын бэйэтэ оҥорбутун, тутуллуутун быһаччы салайбытын,   оскуола дириэктэринэн үлэлии сылдьан, 6 саастаах оҕолор үөрэнэр дьиэлэрин, оскуола остолобуойун үлэҕэ киллэрбитин,  нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр айылҕа гааһын дьон олорор дьиэлэригэр, тэрилтэлэргэ киллэртэрбитин, Хамаҕаттаҕа Намнааҕы музыкальнай оскуола филиалын астарбытын, оттон 7 сыл устата “Хамаҕатта нэһилиэгэ” МТ баһылыгынан үлэлиир сылларыгар гаас оттуктаах кииннэммит квартальнай хочуолунай олоххо киирбитин, 360 ыал сир учаастагын ылан, элбэх саҥа дьиэ-уот тутуллубутун, үүт туттарар пууну астарбытын, баһаарынай депону  тэрийбитин, Хамаҕатта генпланын оҥотторбутун, дойдутун патриота, мантан да атын элбэх кэскиллээх үлэни ыыппытын билэбит.

“Эн уонна Мин”… “Өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар баар литературнай түмсүүлэртэн бастыҥнара “Отуу уота” буолар. Кинини уон сыл устата Александр Дунаев салайан кэллэ…”, — диир СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ,  саха норуодунай бэйиэтэ Иван Мигалкин. Чуолаан Иван Васильевич суруйуутуттан, литературнай түмсүү салайааччыта Александр Дунаев туруорсуутунан, кини мэктиэлээһининэн,  “Отуу уотуттан” айар үлэҕэ дьоҕурдаах-талааннаах 10 киһи Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буолбуттарын билэбит: Макар Жирков-Хара Махаар, Василий Ушницкай-Сэки, Юрий Потапов, Прасковья Байанаева-Байанай Кыыһа, Иван Бубякин-Чөҥөчөк, Иннокентий Елисеев-Усхаан, Григорий Эверстов-Тыыппалаах, Анатолий Софронов-Онтуон, Мария Мохначевская-Марта Мария, Алексей Татаринов-Удьурхай. Литературнай түмсүү бүгүн 34 чилиэннээх.

“Эн уонна Мин”…  “1997 сыл олунньу ыйга Москваттан Максим Аммосов-Чаҕылхай Максим улахан кыыһа Яна Максимовна аҕатын дойдутугар ыҥырыллан кэлбитин көрсөр, арыаллаан, араас тэрээһиннэргэ сырытыннарар, сөптөөх сынньалаҥын тэрийэр дьоһуннаах сорудаҕы   чиэстээхтик толорбута”, — диэн суруйар РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин бочуоттаах бэтэрээнэ, “Отуу уота” литературнай, “Туллук хаара” мелодистар түмсүүлэрин чилиэнэ Е.А.Лукинова-Сэргээнэ. Кини бу суруйуутуттан, Яна Максимовна дойдутугар төннөрүгэр Александр Дунаевка  (оччолорго кини Ил Түмэн Мунньаҕын Бэрэссэдээтэлэ Е.М.Ларионовка көмөлөһөөччүнэн үлэлиирэ) олус махтанан, “…Ты самый хороший, добрый человек в мире!” — диэбитин долгуйа ааҕабыт.

“Эн уонна Мин” …  “…Николай Рыкунову поэт быһыытынан айар үлэтин сырдатыыга, аатын үйэтитиигэ утумнаахтык дьарыктанарын бэлиэтээн, сыаналаан, Александр Григорьевичка поэт Николай Михайлович Рыкунов аатынан улуустааҕы литературнай бириэмийэни 2011 сыллаахха Хамаҕатта кулуубугар туттарбыттара… ”, — диэн суруйар поэт Н.М.Рыкунов кэргэнэ Евдокия Рыкунова. Норуокка киэҥник биллибит бэйиэт, ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, суруналыыс, хаһыат эрэдээктэрэ, Намнааҕы “Отуу уота” литературнай түмсүүнү 1967 сыллаахха төрүттээбит Николай Михайлович Рыкунову  Александр Дунаев ытыктыыр учууталынан, айар үлэтигэр аан бастаан олук уурбут, өйөөбүт- такайбыт убай киһитинэн билинэр, махтанар.

“Эн уонна Мин” … “Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр Хамаҕаттаттан төрүттээх биллиилээх график-худуоһунньук Ефим Михайлович Шапошников туһунан эдэр ыччакка билиһиннэрэр сыалтан араас тэрээһиннэри саҕалаабыта. Худуоһунньук үлэлэрин быыстапкалара Хамаҕаттанан, Намынан туруоруллубуттара. Ефим Михайлович кыргыттарын Аитаны, Екатеринаны, Туйаараны кытта ыкса сибээс олохтообута. “Комсомольскай” сопхуоска туруорсан, худуоһунньук кэргэнигэр  Ольга Васильевнаҕа даача туталларын ситиспитэ… Билигин оскуолабыт Е.М.Шапошников аатын чиэстээхтик сүгэр… Аҕабыт, эһэбит билигин да элбэх былааннардаах, ол туруоруммут соруктара туолалларыгар баҕарабыт, өйүүбүт”, — диир Александр Григорьевич олоҕун аргыһа, таптыыр кэргэнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Хамаҕатта нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Розалия Романовна Дунаева. Кини манна Александр аҕатын, уоттаах сэрии бэтэрээнин Григорий Иванович Дунаев, ийэтин Евдокия Иннокентьевна Ильина тустарынан иһирэхтих ахтар.   “Эн уонна Мин” кинигэ сүрэхтэниитигэр Дунаевтар, билигин бэйэлэрэ ыал ийэтэ-аҕата буолбут, ытыктанар үлэһит уолаттара Григорий, Валентин, кыргыттара Лена, Наталья, күтүөттэрэ, кийииттэрэ уонна  тапталлаах сиэннэрэ кыттыыны ыллылар. Сиэннэр эһэлэрэ айбыт ырыаларын ыллаан-туойан, бар дьону үөртүлэр.

“Эн уонна Мин”…  Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, биллиилээх суруналыыс Галина Нельбисова Александр Дунаевы, “Саха сирэ” хаһыат “Саха ыала”сыһыарыы балаһаларын элбэҕи оҥорсубут, киэргэтиспит айар куттаах киһи, баһылыктыырын устатыгар Хамаҕатта олоҕун-дьаһаҕын үгүстүк сырдаттарбыта, анал балаһалар, төгүрүк остуоллар буолбуттара. Суруналыыстарга олус болҕомтолоох, тиэмэлэринэн паапка оҥорон ыытан соһута үөрдэр, диэтэ.

“Эн уонна Мин”…   диэн баран, чахчы да, киһи үгүһү ахтан-санаан, сэһэргээн барар эбит…  Туох кистэлэй, Александр Григорьевиһы, кини мин тастыҥ эдьиийбин Роза Данилованы кэргэн ылан, Дунаевтар диэн ыал буолуохтарыттан билэбин. Ол аата, 2024 сыл сайыныгар үйэ аҥара – 50 сыл буолар эбит!  Айар куттаах күндү күтүөппүт Александр Дунаев айымньыларын олус сөбүлээн ааҕабыт, ылбаҕай ырыалара барыбытын үөрдэллэр, кинини үтүө киһи, мындыр салайааччы быһыытынан убаастыыбыт, киэн туттабыт. Оттон тапталлаах “Саха сирэ”  хаһыаппар 28 сыл устата култуура салаатын салайан кэлбитим тухары, биллэн турар,  Хамаҕатта сайдыытын да, “Отуу уотун” да, төһө кыалларынан, син сырдатыстаҕым…   Ытыктабыллаах Александр Григорьевиһы, Розалия Романовнаны, Дунаевтар иллээх дьиэ кэргэннэрин аҕаларын, эһээлэрин саҥа кинигэтинэн истиҥник эҕэрдэлээн туран, өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт!

“Түһүлгэ” Норуот айымньытын киинин дириэктэрэ Антонина Харитонова иилээн-саҕалаан ыытыытынан,  Александр Дунаев бу Дьоро киэһэтигэр үгүс киһи тыл эттэ, эҕэрдэлээтэ: Хамаҕатта нэһилиэгин баһылыга Евгений Ушницкай, “Комсомолькай” сопхуоска дириэктэрдээбит Михаил Баишев, училищеҕа үөрэппит учуутала  Екатерина Павловна Павлова,  улуус дьаһалтатын аатыттан улуустааҕы спорт управлениетын салайааччы, Дунаевтар күтүөттэрэ Павел Иванов,  СӨ Суруйааччыларын сойууһун уонна “Офсет” ХЭТ ааттарыттан Галина Басылайканова, “Отуу уота” литературнай түмсүү салайааччыта Алексей Татаринов, Горнайтан “Сыккыс” литературнай түмсүү салайааччыта Айталина Олесова,  Дьокуускайтан биллиилээх этнограф, СӨ бочуоттаах үлэһитэ Вильям Яковлев-Түһүлгэн, Чурапчыттан НПУ-га бииргэ үөрэммит табаарыһа биллиилээх худуоһунньук, суруналыыс, фотограф Григорий Турантаев, Нерюнгри куорат бастакы тутааччыта, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, худуоһунньук, норуот маастара Борис Корнилов кэргэнэ Прасковья Корнилова, армияҕа бииргэ сулууспалаабыт табаарыһа, ССРС геодезиятын туйгуна Павел Игнатьев уонна махталлаах үөрэнээччилэрэ, бииргэ үлэлээбиттэрэ, суруйааччылар, суруналыыстар, бииргэ төрөөбүттэрэ, чугас аймах-билэ дьоно.

“Эн уонна Мин”…  Бу кылгас бэлиэтээһиннэрбин СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ үтүөлээх суруналыыһа, “Саха сирэ” хаһыат кэрэспэдьиэнэ Надежда Егорова-Намылы тылларынан түмүктүүм: “…Ытыктабыллаах Александр Григорьевич, оҕолуу истиҥ мичээргин ыһыктыбакка, барыбыт кутун туппут, сөбүлүүр “Собо” ырыаҕын ыллаабытынан, эрэдээксийэбит дьиэтигэр өссө да кэлэ тур, күндү ыалдьыт буол! Айар аартыгыҥ өссө  да арыллан, саҥаттан саҥа айымньыларгынан биһигини, ааҕааччыларгын үөрдэ тур!”.

                                                                    Татьяна  МАРКОВА

Хаартыскалары Р.Р. ДУНАЕВА тиксэрдэ