Өндөрөй Манаһыытап. Нооной Өндөрөй

Кини туһунан суруйан эрэбин. Дьиҥинэн бэркэ билэр саныыр киһим этэ да, дойдубуттан тэйбитим ырааппыта бэрт уонна улаатан баран алтыспатах буоламмын, күттүөннээҕи сатаан ахтыы оҥоруо суохпун дуу дии санаатым да буоллар, соруннум.

Чэ, баары-баарынан сыппайан көрүөм. Өндөрөй  Манаһыытабы

олох кырабыттан көрөн-истэн улааппытым. Хара тураҕас аттаах, маҕан баттахтаах, сулбуруҥнаабыт, турбут-олорбут киһини билигин да харахпар көрөр курдукпун эбит. Кини ата суоҕун сатаан оҥорон көрбөппүн.

Бу олорон өйдөөтөхпүнэ, Өндөрөй  Манаһыытап 1925 сыллаахха Арыылаах нэһилиэгэр, бадаҕа, Быллах диэн ааттаах алаас Ыстаан диэн хонноҕор дьадаҥы ыалга төрөөбүт. Кинилэр аҕалара биһиги дойдуга, арааһа, Томпо эбэтэр Дьохсоҕон диэкиттэн тура хааман кэлбит сулумах киһи эбит. Кырдьаҕас дьон кэпсээннэринэн,  куругар биир чохороон сүгэлээх кэлбитин иһин  Чохорооноп диэн ааттаабыттар. Кимнээххэ күтүөт буолан,  киһи-хара буолбутун  сэһэн тэппэн оҥорботтор этэ. Баҕар, мин кыра буоламмын, истибэтэҕим да буолуо. Кинилэр чугас олохтоох буолан буоллаҕа буолуо, Һэрэмээт аймаҕы кытта ыаллаһан. чугасаһан олорбуттар. Бастаан утаа оҕолоругар өлүүлээх эбиттэр. Ону оччотооҕу сиэринэн оҕо кутун бөҕөргөтөөрү уончалаах уолу  мин аҕабын сүрэхтээбит аҕата диэн ааттаан, саҥа төрөөбүт уолларын  Арыылаах таҥара дьиэтигэр Абыраам аҕабыыкка Өндөрөй диэн  сүрэхтээбиттэр. Онно мин аҕабын соргулаах илиилээх оҕо эбит диэбиттэр.

Уот Ноонко

Кырдьык даҕаны, чохорооннорго аны оҕо өлбөт буолан хаалбыт. Уолларын таптаан Нооной диэн ааттаабыттара үйэтигэр хаалбыт. Кэлин өссө харса-хабыра суоҕун уонна уот ыстанарын курдук түргэнин-тарҕанын иһин үөлээннээх дьоно  “Уот Ноонко” диэн ааттаан ылалларын истэр буоларым. Сүрэхтээбит аҕам диэн мин аҕабын үчүгэйдик саныыра. Аҕабыт өлбүтүн кэннэ биһиэхэ туох да сылтаҕа суох киирэн тахсар буолара.  Аҕам баарыгар элбэхтик киирэн-тахсан, кэпсэтэр-ипсэтэр  быһыылааҕа. Аҕабыт өлбүтүгэр көмүүгэ улахан дьоннортон арай Нооной Өндөрөй  маккыраччы ытаабытын өйдүүбүн. Аҕам диэбитин  дьиктиргээбитим. Онно истибитим сүрэхтээбит аҕа диэн баарын.

Сэрии сылларыгар сүрдээх кыһалҕалаахтык олорбуттарын, хоргуйан аан тириитин кытта сиэн арыычча тыыннаах хаалбыттарын туһунан уйадыйан олорон кэпсээбитин өйдөөн хаалбыппын.

Аармыйаҕа барыам иннинэ саас Боппуок луор быраас ыҥыран, Чурапчы киин балыыһатыгар ангинабын быстарбытым.   Онно Арыылаахтан Намыйаанап  Утуйар Куолалыын иккиэ этибит. Сааскы кус иннинэ уу-хаар тахсар кэмигэр балыыһаттан тахсан Чэймэнинэн быһа сатыы курдары дойдулаабыппыт. Ол саас хаар уута олох чымырыыт суох этэ. Дьэ, онно Утуйар  Нооной Өндөрөй Маайатын хайдах сүгүннэрэн ылбытын туһунан кэпсээбитэ. Чэймэҥҥэ дьону кытта субан сүөһү кыстата сыппыт эдэр кэлии кыыс баар эбит.  Ону туох да батааскыта суох хотонноруттан кыыс көрөр сүөһүлэрин ньылбы үүрэн илдьэ баран хаалбыт. Хайыай, кыыс барахсан көрөр сүөһүлэрин батыһарыгар эрэ тиийбит. Уот Нооной, дьэ, эдэригэр оннук уол оҕото эбит.

Куттанардаах эбит

Кини төһө да харса суох буоллар, биир куттанардааҕа үһү.

Оччолорго мин ийэм саҥа кийиит. Үрэххэ Бэрэ хонноҕор дьукаах олорбуттар. Биирдэ ийэм киэһэлик дьиэтигэр соҕотох олорорун көрөн “Хайа, бу кийиит Купсуун  абааһыта кэлиэ диэн куттаммаккын дуо?” — диэн ыйыппыт.  Ону Ийэм: “Купсуун миигин хантан билэн кэлиэй? Хата, сэрэнээр эрэ. эйиэхэ кэлиэ”, — диэбитигэр куттанан өлө сыспыт үһү. Онтон ыла киэһэтин  ойоҕун Маайаны таһырдьа тахсыах эрэ диир буолбут. Барыыһаптарга Купсуун диэн тыла суох дьахтар баара, ол дьиэ таһынааҕы ампаарга өлбүтэ үһү. Кэлин даҕаны ол өтөҕү сүрдээн-кэптээн абааһылаах диэн ааттыыр суоллуур этилэр. Арай биир күһүн куобахха улахан үүрүү иннинэ Бэрэҕэ Хабыыча Боппуок хамандыырдаах быстах үүрүү буолбут. Онно киэһэ Бүөтүкэ Сиипсэп үүтээнигэр сэһэн-тэппэн быыһыгар мөккүөр буолбут. Чурапчыттан дойдутугар кэлэ сылдьар Хара Бараан диэн киһини  Ноҕуруодап Боруонньа, оччолорго саҥа туран эрэр уол,  ол абааһылаах  ампаарга чиэс маска өтүү быаны баайарга мөккүһэн кыайан, саатын сүүйбүт.  Хара Бараан ол сүүйтэриитин күрэх кэннэ  биэриэм диэн баран биэрбэтэҕэ үһү.  Ону тоҕо кэпсиибин диэтэххэ,  олох кэлин Хабыыча Боппуок: “Ээ, онно баҕас туох абааһыта кэлэн хааланыай?  Ол ампаар умуһаҕыгар  биһиги кистээн тайах этин уурар этибит”, — диэн кэпсээбитэ. Дьон ону билбэт буоллаҕа. Уонна даҕаны абааһылаах диир ампаардарыгар тугу сиэри кэлэн өҥөлдьүйүөхтэрэй диэн. Дьэ оҕордук буоллун.

Ахсым атынан

Өндөрөй Манаһыытап бастаан сылгыһыттыырын өйдүүр эбиппин. Ахсым атынан сиксилиннэрэн ааһара. Аты баҕас, дьэ, кыайа-хото тутар киһи дииллэрэ. Биирдэ көрүлээн-нарылаан сылдьан “кыһыллаан” баран Арыылаах таҥаратын дьиэтин кирилиэһинэн сүүрдэн тахсан уҥуор нөҥүө кирилиэһинэн түспүтэ үһү.

Саамай идэтэ ат айааһына буолара. Хайдахтаах да сылгыны сыһытар киһи этэ дииллэрэ. Кини айааһабыт ата төһө да ахсымырдар, киһини бырахпат  буолар эбит. Ол кини айаас эрдэҕинэ ат үрдүттэн бырахтаран охтубат буолан оннук үөрэнэр эбит.

Нооной аты хайдах айааһыырын көрбүт эбиппин.

Арай Мээй уус уола Сааса Барахсаанап аармыйаттан кэлэн өрө көрө сылдьар. Дулҕа сайылыкка ыанньык пиэрмэ тахсан турар . Сааса бостууктаан эрэрэ дуу? Сынньалаҥа эбитэ дуу? Бостуукка  Дьаансын Өндөрөй баарын курдук өйдүүбүн.  Мин ат миинэр баҕам сүрдээх да, бу санаатахха олох көрдөспөт эбиппин.   Бука, мииннэриэ этилэр. Ону бу киһи аҥардастыы кистээн көрө-көрө ымсыырабын. Ол көрдөхпүнэ, Барахсаанап Сааса Хомустаах үрэҕинэн  Силипиэн ата диэн ураанньыктаах, сырдык кугас дьүһүннээх атынан кыраадыс ууннаран кэлэр. Бу санаатахха , дьиҥинэн халлаан киһитэ эбит. Соторунан ырыарбыта ээ ол аты.

Ол сайын ноонойдор куруук олорор Сэмэн өтөҕүн балаҕаныттан көһөн Ураһа күөлүн кэннинээҕи Үрдүк Боппуоктар өтөхтөрүгэр сайылыы кэлбиттэр эбитэ этэ. Биир күн Барахсаанап

“Үрдүгэр ыстанан кэбиһэр этибит”

Сааса уонна Нооной уола Манаһыытап  Куола ат айааһаан дуомнаатылар. Мин бэркэ сэҥээрэн көрөбүн. Бу санаатахха куттанан дьик-дьах буолаллар эбит. Сур дьүһүннээх соноҕос олох киэптээн, бааллыбыт баҕанатыгар өрө холоруктуу сылдьар.Оҕонньор кыыһырда: “Мөлтөх да дьоҥҥут, биир соноҕоһу  иннин ылбаккыт. Эһиги сааскытыгар   соруйан мөҕүһүннэрээри сымсыга  тэбэн баран, үрдүгэр ыстанан кэбиһэр этибит”, — диир. Уолаттар кирик-хорук буоллулар. Мин көрүүбэр Диэмбэл да киһибит аптарытыата мөлтүү быһыытыйда. Оҕонньор бэйэтинэн кэлэн бобо-хайа тутан, ньачаас мөҕүһүннэрбитинэн ыҥыырдаан сыбдытта. Тиэрэ түһүөлүү, табыйса сатыы турар аты охсуһуннарбытынан үүн кэтэртэ. Ээ, быа күүһүн билбит эбит диэннээх. Дьэ уонна суостуганын кылгастык ыҥыыр хоҥсуоччутугар хантаччы тардан баайан кээстэ.  Уолаттарыгар ыҥыыр үрдүгэр түһэ-тахса үөрэтиҥ диэтэ.Ону оннук гыннылар. Онно, дьэ, аттара тиэрэ түһэ сатаан, мөхсөөрү айаҕа хааннанна. “Айаҕа хайынна, бүттэҕэ.Уонна буордаах кууллары ындан кэбиһиҥ”, — диэн дьаһайбыта. Дьэ, оҕордук сылгыны лаппа кыайа- хото тутар дьиҥ чахчы Дьөһөгөй оҕото куттаах киһи этэ Нооной Өндөрөй. Кини сылгыга сыстаҕаһын, Дьөһөгөй оҕото куттааҕын сөҕөн-махтайан эт саастыы үөлээннээҕэ, уоттаах сэрии кыттыылааҕа, кэлин Чурапчы  улууһун бүтэһик бэтэрээнэ буолбут уруһуйдьут Бүөтүр Тэрэнтэйэбис Хаһынайап бэйэтин айымньытыгар киллэрэн бэлиэтээн үйэтитэн турар. Ол уруһуйга Өндөрөй Манаһыытап,  Уот Нооной үс мас үүт бүтэй үрдүнэн атынан көтүтэн эрэрэ ойууламмыта кини мөссүөнүн, быһыытын- майгытын уруһуйдьут  бэркэ табан да биэрбит эбит  дии саныыбын.

Сылгыһыттаан бүтэн баран ыанньык бостуугунан, онтон субаҥҥа  үлэлээбитэ. Орто алаастарынан  Бааччах эҥэр иҥин сорох сиринэн сылбах күрүөлээн, сүөһү бөҕөнү сайылатар этэ .Чэрдийэлэрин кэрийэ сылдьарын куруук көрөр этим.Кыһынын хотон харабылынан  сылдьара.Кини обургу көрөн-истэн, түүн ынах төрөтөн- хайаан, үлэтин эҥкилэ суох  толорор диэн ыанньыксыттар, мин ийэм аах, астыналлар этэ.

Субаҥҥа бостууктуур кэмигэр саата-саадаҕа суох сылдьарын дьиктиргии саныырым. Кэлин хараҕа мөлтөх буолан, куска- куобахха сүрэҕэ тэппэт эбит диэн билбитим. Биирдэ ийэбинээн Тэбэйгэ оттуу сырыттахпытына атынан кэлэн ааспыта. Оччолорго саҥа сааланан  эрэр киһи кустаары көх-нэм бөҕө буоллаҕым.   Кырдьык-хордьук кус сурастым. Киһим, хата, мин кус бөҕөнү  күн аайы көрө сылдьабын диир. “Бу билигин Көһүйэ хайдыбыт күөлүгэр күөкэгэр үөрэ түһэн олорор этэ.  Билэҕин ини түөһүгэр хаалтыстаах кустары”, — диир. Хор, билигин да оннук дьүһүн күһүҥҥү куска баарын билбэппин ээ. Чэ, быһата олох сааһыта, булчута суох этэ Өндөрөй Манаһыытап.

Биир куһаҕан таһынан сомуоктаах, арааһа, 16 халыыбырдаах саалаахтар быһыылааҕа. Уолаттара онон саалана үөрэммиттэрэ. Ол гынан баран харса суоҕар оҕустаран биирдэ улахан булка сананан көрбүтүн туһунан кэпсииллэрэ.

Арай биир сайын Арыылаахтар Нохуга оттуу барбыттар, олор истэригэр Өндөрөй баар үһү. Биир сарсыарда үөттэр быыстарыгар тайахтар туралларын көрбүттэр.Тоҕо ким да сааламматаҕа эбитэ буолла? Хата, Өндөрөй кэнчиэһинэн, били, куһаҕан саатынан ытар буолбут. Хараҕа мөлтөх буолан кини көрдөҕүнэ арай уһун баҕайы тайах турар үһү. Биһиги киһибит  уһуну саныы барбакка эрэ оруобуна ортотун көрөн баран ытан саайбыт. Тайахтара баран хаалбыттар. Баран көрбүттэрэ икки тайах хос турарын бастакытын буутун көп этигэр түһэрбит эбит. Бардахтара ол.

Сут туһунан кэпсиирэ

Өндөрөй Манаһыытап биһиэхэ эһэбит Бүөтүр Охонооһойоп баарына анаан-минээн кэлэн кэпсэтэр этэ. Онно кини куруук сут- сутурҕан туһунан кэпсиир эбит этэ. Бу санаатахха, оччолорго кырдьаҕас Һэрэмээттэр  көһүүгэ сылдьыбыт буолан, ону Нооной кэпсээниттэн кутуруйа истэн билэллэр эбит. Онно биир ынырык түгэни кэпсии олороругар түбэспитим.”Арыылаах  илин халдьаайытын анныгар хортуоппуй бадыбаалын кэннигэр аччыктаан сэниэтэ суох тутайбыт эмээхсин эрбэһиҥҥэ ииктээн баран сатаан турбакка сытарын туруора сатаатым диир”, —диир. Онтон мин диэки куһаҕан баҕайытык көрөн ылбыттарыгар куттанан куотан хаалбытым . Ыарахан кэпсээн буоларын уонна онно Нооной Өндөрөй тыыннаах туоһу эбитин өйдөөн хаалбыппын. Арыый улаатан баран дойдубар  баарым буоллар, оччотооҕу аас-туор ынырык сыллар туһунан остуоруйаҕа тиһэр курдук сурунан ылыам хаалбыт эбит.

Аны туран биирдэ оннук кэпсэтиигэ эмиэ туоһу буолбуппун өйдүүбүн.  Нооной арай бу мантыбын бэйэм түөннээбитим ээ диир уонна тобугун, илиитин көрдөртүур. Ону Бүөтүр оҕонньор сэҥээрэр .Онтон аны бэйэтэ түөннэмит сирдэрин көрдөрөр. Уонна 13 ордук түөннэнэр сэттээх диир.  Өллөххүнэ абааһылар түөннэргин ааҕаллар үһү дии- дии күлэр…

Көр, ол аата оччотооҕу сэбиэскэй кэмҥэ, хата, Ноонойуҥ бэйэтэ бэйэтин түөннэнэр-хайыыр гына сахалыы эмтэнэр билиилээх,  баардаах, дьоҕурдаах эбит дии саныыбын билигин.

Кэлин арыый борбуйбун көтөҕөр кэммэр Нооной Өндөрөй Бөтүрүөп Ньукулайдыын сайынын субан сүөһү сайылатар этилэр.

Аармыйаҕа барыам иннинэ күһүөрү үрэхтэн атынан тахсан истим. Күн лаппа дьааһыгыран эрэрэ. Арай Баарда айаҕар күрүө ааны арынаары тохтоон аппытыттан түстүм. Атым биригэдьиир диэн ааттаах соноҕос этэ. Арыттаах муоста баара. Ат,сүөһү онон барбат буоллаҕа. Арай тыа диэки дьон кэпсэтэн киллигирэһэллэр. Хараҥа буола илик буолан куттамматым. Ол диэки бүтэйи кыйа үөһэ тыаҕа таҕыстым.Тиийбитим кыйыа  уонна онно кыра кыбыы оҕото баар.  Икки ат бааллан тураллар. Бөтүрүөп Ньукулайы кытта Нооной сүөһү астаан бүтэн олороллор эбит.Кэпсэттим. Оҕонньорум  эттэ сиэһэн бар диир.Үөрдүм. Кыра солууччахха эмис баҕайы эти ыргыччы буһаран олороллор эбит. Бөтүрүөп олох илэ-сала көтөн салбаныйан олорор. Дэлби дьээбэлиир, оноолоох бииллээххэ орооһо илик оҕо киһи онтон кыбыста саныыр буоллаҕым. Харарҕаан сылдьар саҥа туран эрэр ыччат, дьэ, эт сиэн кимириттэҕим дии.Дьонум бараахтааммыт сүөһүнү дьаһайдыбыт дэһэллэр.

Бу кэннэ Аармыйалаан хайаан, өр сылларга Өндөрөй Манаһыытабы көрбөтөх эбиппин. Арай  кэлин устудьуон сылдьан сайын кэлэ сылдьан Быллахха Саадахтаах диэки хонноҕор күөл куулатын томтор тумулугар туруорбах балаҕан тутта сылдьарыгар киирэн кэпсэтэн ааспытым. Улаханнык хотторбут көрүҥнээҕэ. Онно: “Киһи диэн дьикти айылгылаах эбит, бу өлөөрү олорон, өссө дьиэ тутта сатыыбын”, — диэн күлэ-күлэ эппитэ. Дьэ, манан бу мин эр бэрдэ киһи үс кырыылааҕа Сылгыһыт, Сүөсүһүт Өндөрөй Манаһыытап, Нооной Өндөрөй, Уот Ноонкону бүтэһик көрүүм эбит диибин. Олорон ааспыт киһи кута-сүрэ дьоно-сэргэтэ өйдүүрүн тухары тыыннаах.

Дьөгүөр Һэрэмээт.

Садын сирэ.