Өр күүппүт ыра санаалара туолла

«АЛРОСА» уонна Саха сирэ

Тохсунньу 30 күнэ. Айсен Николаев «АЛРОСА» ПАУо уонна өрөспүүбүлүкэ инновация сайдыытын пуондатын икки ардыгар дуогабар түһэрсии тэрээһинигэр кытынна. Докумуоҥҥа хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов уонна пуонда дириэктэрэ Василий Ефимов илии баттастылар. Хампаанньа саҥа сүүрээннээх бырайыактары олоххо киллэриини уонна тастан киириини солбуйуу бырагырааматын өйөөһүҥҥэ үс сыл устата 100 мөл. солк. көрүөҕэ. 2023-2025 сылларга үп өрөспүүбүлүкэ ИТ-хампаанньаларын күүһүнэн бырайыактары оҥорууга, сүрүннээн геологическай чинчийиигэ, хостооһуҥҥа уонна байытыыга, тиэхиньиичэскэй көрүүгэ уонна тиэхиньикэни өрөмүөннээһиҥҥэ, бырамыысыланнаска куттал суох буолуутун, о.д.а. быһаарыыга аналлаах бырагыраамаларга ыытыллыаҕа.

«Эркээни хочото»

Тохсунньу 31 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаевы кытта көрсөн, тыа сиригэр урбаан сайдыытын уонна олохтоох оҥорон таһаарыыны өйөөһүн туһунан кэпсэттилэр. Онуоха биир сүрүн төһүү күүһүнэн олохтоох бородууксуйаны оҥорууну сайыннарыы сирин-уотун тэрийии буолар. Ол туһунан анал сокуон бу сылга ылыллыаҕа. Нам, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас бырайыактара көрүллүөхтэрэ. Арктика улуус­тарыгар таба иитиитин уонна балык­тааһыны сайыннарыыга тэнитиэххэ сөп. Михаил Николаев Хаҥаласка «Эркээни хочото» урутаан сайдыы сирин пилотнай бырайыагы көҕүлээбитин Ил Дархан өйөөтө. Манна эти-үүтү оҥорон таһаарыыга, быраҕыллыбыт сирдэри уонна бааһыналары чөлүгэр түһэриигэ, оҕуруот аһын үүннэриигэ, сир аһыттан бородууксуйаны оҥорууга, туризмҥа болҕомто ууруллуоҕа.

«Саха волонтердара»

Айсен Николаев «Саха волонтердара» хамсааһын актыыбын кытары көрүстэ уонна госпиталларга сытар байыастарга көмөлөрүн иһин махтанна. Саха сириттэн төрүттээх Москваҕа уонна Москва уобалаһыгар олорор дьон эмтэнэ сытар биир дойдулаахтарбытыгар дьиэтээҕи аһылыгы астаан, бородуукта уонна күннээҕи туттуллар малы-салы атыылаһан илдьэн биэрэллэр.

Үлэ сылыгар оҥоһуллара суолталаах

Олунньу 1 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ Үлэ сылын сүрүн хайысхаларын социальнай-үлэ сыһыаннаһыыларын салайыы үс өрүттээх хамыыһы­йатын мунньаҕар чопчулаата. Биир идэлээхтэр сойуустарын, үлэни биэрээччи уонна бы­­лаас уорганын сүрүн көрүүлэригэр тохтоотулар. Үс өрүт үс сыллаах саҥа сөбүлэһиигэ илии баттаһыыта муус устарга ыытыллара былааннанар. Саҥа докумуон Үлэ сылыгар оҥоһуллара суолталаах. Манна өрөспүүбүлүкэ баһылыга Ил Түмэҥҥэ туһаайыытын сүрүн этиилэрэ киириэхтээхтэр. Айсен Николаев инники күөҥҥэ турар боппуруоһунан үлэ көдьүүһүн уонна оҥорон таһаарыытын үрдээһинэ буоларын бэлиэтээтэ. Үлэ ырыынагын сайыннарыга уонна үлэ миэстэтин таһаарыыга тэрээһиннэри салгыы ыытарга эттэ. Үрдүкү технологиялаах оҥорон таһаарыыга инвестицияны тардыыны улаатыннарарга сорук туруорда. Миэстэтигэр харыстабыллаах оҥорон таһаарыыны уонна үлэ хаамыытын тупсарарга ыҥырда. «Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска» бырайыагы салгыырга сорудахтаата. 2022 сылга бырайыак көмөтүнэн 12 тыһ. тахса олохтоох киһи, ордук ыччат, үлэлэннэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир дьон дохуота үрдүүрүгэр дьаһал ыларга сорудах биэрдэ. Оҥорон таһаарар салааларга настаабынньыктааһыны тэнитэргэ эттэ.

Саахымат куубагын түмүгүн таһаарыы

Дьокуускайга Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр түмэлгэ Айсен Николаев саахымакка Арассыыйа Куубагын бастакы түһүмэҕин – Ил Дархан Куубагын түмүгүн таһаарда, кыайыылаахтарга уонна кыттааччыларга наҕараадалары туттарда. Кыайыылааҕынан норуоттар икки ардыларынааҕы гроссмейстер Борис Грачев (Москва) буолла. Ил Дархан норуоттар икки ардыларынааҕы 5 гроссмейстер уонна ФИДЕ 6 маастара кыттыыта күрэхтэһии үрдүк таһымнааҕын туоһулуур уонна бүгүн ылыныллар хардыыларбыт өрөспүүбүлүкэҕэ саахыматы күүскэ сайыннарыахтара, сотору кэминэн бэйэбитигэр гроссмейстер үүнүөҕэ диэн бэлиэтээтэ.
Бу күн Ил Дархан саахымакка ыытыллыбыт турнир бочуоттаах ыалдьыттарын кытта көрсөн, өрөспүүбүлүкэҕэ саахымат салгыы сайдыытын туһунан санааларын үллэһиннилэр. Дойду саахымакка федерациятыгар Арассыыйа Куубагын бастакы түһүмэҕин сыл аайы тохсунньуга Дьокуускайга ыытарга этии киллэриэхпит диэн Айсен Николаев эппитин өйөөтүлэр. Буолан ааспыт күрэхтэһиини онлайн-трансляция нөҥүө 30 дойдуга уонна Арассыыйа эрэгийиэннэригэр көрбүттэр.

Сөптөөх көмө оҥоһуллар

Айсен Николаев «Саха сирэ, инникигэ!» биэриигэ «Якутия24», «Саха» НКИХ ханаалларга уонна «Тэтим» араадьыйаҕа тохсунньу сүрүн түмүктэрин таһаарда. Байыаннай дьайыыларга кыттар сулууспалаахтарга, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр оҥоһуллар бары өрүттээх көмө туһунан кэпсээтэ. Байыаннай сулууспалаахтар доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэргэ туспа мэдиссиинэ тэрилтэтин тэрийиигэ бырабыыталыстыба өттүттэн үлэ ыытылларын эттэ. Биир дойдулаахтарбыт өрөспүүбүлүкэ иһигэр даҕаны, Москваҕа «Бэс Чагда» санаторийга, онтон даҕаны атын сирдэргэ сөптөөх эмтэниини ааһыахтара.
Маны тэҥэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев эрэгийиэннэр сала­йааччыларын кытта тохсунньу­тааҕы көрсүһүүтүн туһунан кэп­сээтэ. Бырамыысыланнас уонна бүддьүөт дохуотун чааһын үрдэтиигэ улахан соруктар туралларын эттэ. Быйыл 72-тэн итэҕэһэ суох социальнай эбийиэк Саха сиригэр тутуллуоҕа, ол иһигэр аан бастаан 20-тэн аҕыйаҕа суох оскуола, 6 уһуйаан.
Айсен Николаев 2023 сылга ойуур баһаарын утары үлэҕэ комплекснай былаан ылыллыбытыгар тохтоото. Харыстаныллар ойуур иэнэ 70 мөл. гектарга диэри улаатара ситиһиллибит. Ол иһин эбии авиаотделениелар уонна салгынтан кэтээн көрүү саҥа маршруттара баар буолуохтара. Искусственнай ардаҕы ыҥырыыга эспэримиэн салгыы ыытыллыаҕа.
Ил Дархан Саха сириттэн II кыһыҥҥы «Азия оҕолоро» спортивнай оонньууларга Кемерово уобалаһыгар 65 эдэр спортсмен уон көрүҥүттэн алтатыгар кыттарын туһунан эттэ. Тэрээһин олунньу 25 күнүттэн кулун тутар 5 күнүгэр диэри буолар, барыта 13 дойду кыттарын биллэрбит.

Сталинград

Олунньу 2 күнэ. Ил Дархан Кыа­йыы болуоссатыгар Ста­линград кыргыһыытыгар өстөөх сэриитин үлтүрүтүү 80 сылыгар аналлаах дьоруой-куорат мемориальнай билиитэтигэр сибэкки уурда. Айсен Николаев бу хас да ый устата барбыт ыарахан кыргыһыы фашизмы утары сэбиэскэй норуот кыайыытын уонна хорсун быһыытын бэлиэтинэн буолбута диэтэ. Ил Дархан эһэтэ Андрей Титович Титаров Сталинграды көмүскээһиҥҥэ кыттыбытын, улаханнык бааһырбытын туһунан эттэ.

Борокуратуура кэллиэгийэтэ

Олунньу 3 күнэ. Айсен Николаев борокуратуура кэллиэгийэтин дойду генеральнай борокуруорун солбуйааччыта Дмитрий Демешин салалтатынан ыытыллыбыт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар кытынна. Өрөспүүбүлүкэ борокуратууратын 2022 сыллааҕы үлэтин түмүгүн таһаардылар уонна 2023 сылга соруктары туруордулар. Ылыллыбыт дьайыылар уонна былаас уорганнарын кытта бииргэ үлэлээһин түмүгэр 300 мөл. солк. кэриҥэ хамнаска иэс төлөммүт, 5 тыһ. мэдиссиинэ үлэһитэ көрүллүбүт төлөбүрдэрин ылбыттар, 7 тыһ. олох-дьаһах хаһаайыстыбатын эбийиэгэ бас билиигэ ылыллыбыт, 500-тэн тахса тулаайах оҕо уонна өлүүлээн тутууга кыттар 232 киһи дьиэнэн хааччыллыбыт, 7,5 тыһ. тахса киһи хаарбах ­дьиэттэн көһөрүллүбүт.

Саҥа эбийиэк быйыл үлэҕэ киирэр

Олунньу 4 күнэ. Айсен Нико­лаев онкологическай диспансеры мэдиссиинискэй каадырынан хааччыйыыга мунньах ыытта. Саҥа киин симиэнэҕэ 210 киһи көрдөрөр кыахтаах поликлиникалаах, стационара 180 куойкалаах. Саҥа эбийиэк быйыл үлэҕэ киирдэҕинэ, манна 1 тыһ. тахса исписэлиис үлэлиэҕэ. Каадыры бэлэмнээһин саҕаламмыта ­ыраатта. 2019-2022 сыллардааҕы былаанынан үрдүк уонна орто үөрэх кыһаларыгар исписэлиистэри бэлэмнииргэ тус сыаллаах 124 дуогабар түһэрсиллибит. 2024 сылга диэри эбии 170 исписэлииһи бэлэмнииргэ тус сыаллаах дуогабар түһэрсии былааннанар. Бу үлэ салгыы ыытыллар.

Саҥа коррекционнай интэринээт-оскуола

Ил Дархан өрөспүүбүлүкэтээҕи мөлтөхтүк саҥарар оҕолор үөрэнэр коррекционнай интэринээт-оскуола саҥа дьиэтэ аһыллыытыгар кытынна. Урукку өттүгэр оскуола кэлэктиибэ уонна төрөппүттэр өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар 1964 сыллаах дьиэ эргэрбитинэн, саҥа оскуоланы тутууну элбэхтик туруорсубуттара. Айсен Николаев 2019 сылга бырабыыталыстыбаҕа сорук ту­­руоран, 2020 сылтан үлэ баран, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир дьиэ тутуллубутун туһунан эттэ. Үөрэнэр сирэ 120, интэринээтэ 100 миэстэлээх эбийиэккэ оҕону сайыннарар, быраас, стоматолог, логопед, оҕо этин-хаанын сайыннарар кэбиниэттэр, интерактивнай, мультимедийнэй, иистэнэр, уһанар анал мастарыскыайдар бааллар. Ил Дархан оскуолаҕа оптуобус сэртипикээтин туттарда.

Ыттары быстах кэмҥэ тутар пуун

Олунньу 5 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга ыттары быстах кэмҥэ тутар пуун үлэтин бэрэбиэркэлээтэ. Манна сөптөөх усулуобуйа тэриллибит. Бүрүсүлүөс ыарыылаахтара чахчыламмыт ыттар туспа харантыыҥҥа тураллар. Кыылларга ыарыы баарын быһаарарга анаа­лыс ылаллар. Саарбахтанар түмүктээх анаалыстар боруобаларын иккини Санкт-Петербург, өссө иккини – Ставрополь лабораторияларыгар ыыппыттар. Анал сулууспалар бэйдиэ сылдьар ыттары күн аайы туталлар. Ил Дархан волонтердарга приюкка көмөлөрүн иһин уонна ыттары бэйэлэригэр ылар дьоҥҥо махтанна.

Афанасий Ноев.