Эр санааларыгар, тулуурдарыгар анаммыта

Быйыл Саха сиригэр  гражданскай сэрии биир  саамай  утарыта турсуулаах Амма  18 хонуктаах  “муустаах осадатын” 100 сыла туолара балайда киэҥник бэлиэтэнэр. Үбүлүөйдээх дьаһаллар чэрчилэринэн, Саһыл Сыһыы мемориальнай комплекса чөлүгэр түһэриллибититтэн, тупсарыллыбытыттан астынабын, үөрэбин. Бу дьоһун  үбүлүөйгэ сыһыаннаах түөрт уон сыллааҕыта тус бэйэм тэрийсибит,  кыттыспыт Билиистээхтэн Саһыл Сыһыыга диэри атаҕынан сүүрүүбүт туһунан ахтыыбын болҕомтоҕутугар таһаарабын.

Аммаҕа Чакыр аҕыс кылаас­таах оскуолатыгар математика учууталынан бэркэ табыллан үлэлии сырыттахпына, 1979 сыл тохсунньутугар Соморсун орто оскуолатын дириэктэринэн анаабыттара. Үлэ-хамнас үөһүгэр ”төбөбүт оройунан” түстүбүт. Үс аҥаар сыл дириэктэрдээтим. 1982 сыл бэс ыйыгар олохтоох Сэбиэт быыбара ыытылынна, сиэссийэҕэ бэрэссэдээтэлинэн быыбарданным.

Кыракый алааска

1983 сыл сааһыгар Амма Саһыл Сыһыытыгар кыргыһыы 60 сыла туолуутун өрөспүүбүлүкэ таһымыгар киэҥник бэлиэтииргэ быһаарыы ылыллыбыта. Бу кыракый алааска 1923 сыллааҕы утарыта турсууну “маннык буолбута” диэн көрдөрөр патриотическай, иитэр-үөрэтэр суолталаах улахан тэрээһин былааннаммыта. Үлэҕэ-хамнаска үтүө үгэстэрдээх Ытык Абаҕаны кытта ыаллыы олорорбутунан биһиги, соморсуннар, ити дьаһалга хайдах кыттыахпыт сөбүн сүбэлэспиппит. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, олохтоох бартыыйынай тэрилтэ сэкирэтээрэ буоларым быһыытынан, сүрүн тэрийээччи буолбутум. Үгүс ырытыы, кэпсэтии кэнниттэн Мээндиги Билиистээҕиттэн Саһыл Сыһыыга диэри сүүрэн барарга диэн түмүккэ кэлбиппит. Тоҕо диэтэххэ, бу алаас Чурапчыттан   Строд этэрээтигэр көмөҕө кэлэн иһэр  “Дед” Курашов этэрээтин генерал Пепеляев сэриилэрэ тоһуйбут сирдэрэ. Онон  сүүрүүбүт суолтата олус улахана – Саһыл Сыһыыга ахсааннарынан лаппа баһыйар үрүҥнэринэн төгүрүтүллүбүт  Иван Строд этэрээтин байыастара холобура суох хорсун быһыыларыгар,  эр санааларыгар, тулуурдарыгар анаммыта.

“Билиистээх” – Мээнди­гиттэн Амма – Сулҕаччы айан суолун нөҥүө икки килэмиэтир тэйиччи сытар алаас. Манна 1923 сыллаахха кулун тутар 2 күнүгэр  Саха сиригэр гражданскай сэрии биир тиһэх уонна быһаарыылаах кыргыһыыта буолбута. Устуоруктар, кы­­раайы үөрэтээччилэр суру­йалларынан, аҕыйах чаас­таах күүстээх ытыалаһыыга икки өттүттэн сүүс отучча киһи өлбүт, сүүсчэ киһи бааһырбыт. Үрүҥнэр хотторон куоппуттар, оттон Ефим Курашов этэрээтэ салгыы айаннаан, кулун тутар 3 күнүгэр Абаҕаҕа тиийэн Саһыл Сыһыы хорсун сэрииһиттэрин быыһаабыта.

Бастатан туран, кимнээх кытталларын сүүмэрдээбиппит. Хомойуох иһин, ити сүүрүү туһунан биир да докумуон оҥорботохпут. Хаартыскаҕа түспүппүт да, чуолкайа суох­тук тахсыбыт этэ. Оройуон, нэһилиэк таһымыгар суолталаах дьаһал ыытыллыбытынан дьоҕус матырыйаалы оҥорон Абаҕа, Амма Солобуодатын түмэллэригэр туттарыах да хааллаҕа. Ол да буоллар, аныгы сайдыылаах үйэҕэ куйаар ситимин нөҥүө кэпсэтэн, бу сүүрүүгэ кимнээх кыттыбыттарын чуолкайдаатым. Строд аатынан сопхуос Соморсуннааҕы отделениетын управляющайа В.Е.Григорьев, биригэдьиирдэр М.И.Протопопов, Н.И.Терентьев, хомсо­муол тэрилтэтин сэкирэтээрэ
А.А. Нестерева, чулуу тырахтарыыстар И.Н.Ефремов, В.П.Неустроев, нэһи­лиэк Сэбиэтин сэкирэтээрэ Н.К.Окороков, Соморсун орто оскуолатын дириэктэрэ П.П.Капитонова, физкультура учуутала С.С.Рязанскай, педагогическай үлэ, ус­­пуорт бэтэрээнэ П.П.Тарабукин, ону таһынан, Н.А.Семенов, С.С.Скрыбыкин, Н.Н.Емельянов бааллара. Саас балайда ыраатта, онон биир эмэ киһини умнубут да буолуохпун сөп. Баһыйар үгүспүт 30-тан 40 диэри саас­таахпыт. Саамай аҕабыт Петр Петрович Тарабукин 60-чата. Бары даҕаны успуорду олохторун аргыһа оҥостубут, араас көрүҥнэргэ ситиһиилээх дьон. Валерий Григорьев, Михаил Протопопов, Семен Рязанскай көҥүл тустууга ССРС успуор­дун маастарыгар хандьы­дааттар, Полина Капитонова, Святослав Скрыбыкин волейболга Амма оройуонун сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэннэрэ, Иннокентий Ефремов ха­­йыһарга Саха сирин “Урожайын” чөмпү­йүөнэ, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр хайыһардьыт, Василий Неустроев, Николай Окороков уһун дистанцияҕа сүүрүүгэ үгүс күрэхтэһиилэр кыттыылаахтара, кыайыылаахтара, Петр Петрович Тарабукин Соморсун үгүс көлүөнэ ыччатын успуорка уһуйбут, үөрэппит, үрдүк ситиһиилэргэ кынаттаабыт кырдьаҕас учуутал. “Миигинниин биэс хааһах” диэбиккэ дылы, хайыһарга өрөспүүбүлүкэҕэ уолаттарга миэстэлэспитим, устудьуон­нуур сылларбар СГУ чиэһин Горькай, Красноярскай, Пермь куораттарга тиийэ көмүскээбитим, Аммаҕа чөмпүйүөннээбит кэмнэрдээҕим. Ыраах сиргэ сүүрэргэ анаан-минээн  бэлэмнэммиппитин, эрчиллибиппитин өйдөөбөппүн.  Бары биир форма­лаах буолуох­таахпыт диэн ба­­лаакка таҥаһыттан куурка, ыс­­таан тигиннибит. Кыһыл атлаас лиэнтэҕэ көмүс өҥүнэн “Билиистээх – Саһыл Сыһыы”  суруктаах лиэнтэ оҥортордубут.

Билиистээх – Саһыл Сыһыы маршрутунан сүүрүү

“Муустаах осада” 60 сылыгар анаммыт Билиистээх – Саһыл Сыһыы маршрутунан сүүрүү 1983 сыл муус устар 3 күнүгэр ыытыллыбыта. Соморсунтан сарсыарда эрдэттэн хомуллан, Билиистээххэ 1923 сыл­­лаахха үрүҥнэр тоһуурдарыгар түбэһэн хабыр хапсыһыыга сырдык тыыннара быстыбыт байыастарга анаммыт бэлиэ таһыгар мустубуппут. Николай Нестерев суоппардаах арыаллыыр таһаҕас тиэйэр УАЗ массыыналаахпыт. Кылгастык миитиннээтибит, бэс лабааларыттан оҥорбут венокпутун уурдубут. Ол кэнниттэн таҥаспытын-саппытын уларытынныбыт, хайдах бэрээдэктээх сүүрэрбитин сүбэлэстибит уонна үгэс  быһыытынан “ураа” хаһыытаан баран оргууйдук унньуктаах уһун сүүрүүбүтүн саҕалаатыбыт. Сааспыт арыттаһыытын болҕомтоҕо ылан,  бэйэбит бэлэммититтэн уонна ис турукпутуттан тутулуктанан сүүрэргэ-хаамарга быһаарыммыппыт. Абаҕаҕа диэри ким хайдах кыанарынан сүүрдүбүт. Онтон салгыы бэрээдэктэнэн, кэккэлэһэ айаннаан, сүүрүүбүтүн этэҥҥэ түмүктээбиппит. Биһиги тиийэрбитигэр Саһыл Сыһыыга Пепеляевы үлтүрүтүү өрөгөйдөөх үөрүүтүн бэлиэтээһин үгэннээн ыытылла турара. Тэрийээччилэр биһигини халдьаайы сыыр үрдүгэр тохтоттулар. Хаһан, хайдах киирэрбитин, тугу гынарбытын быһааран биэрдилэр. Үбүлүөй тэрээһиннэригэр кытта Бүлүү эҥээр оройуоннарыттан, Дьокуускай куораттан  спорт­сменнар хас да бөлөхтөрө кэлбит. Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Саха сирин аатырбыт марафонеһа, чэпчэки атлетикаҕа ССРС успуордун маастарыгар хандьыдаат Андрей Устинов биэс киһини түмэн  Хохочой – Саһыл Сыһыы маршрутунан 850 км сири 20 күн айаннаан Амма Солобуодатыгар муус устар 1 күнүгэр кэлбиттэр. Дьокуускайтан СГУ устудьуон­нарын икки этэрээтэ “ха­­йыһарынан десант” оҥорбуттар. Бырааһынньыгы ыытыы бэрээдэгэр сөп түбэһиннэрэн, хас биирдии бөлөх түрүбүүнэҕэ мустубут тэрийээччилэргэ, бас-көс дьоҥҥо дакылааттаатыбыт. Ол туһунан суруналыыс Прокопий Чуукаар “Эдэр коммунист” хаһыат 1983 сыл кулун тутар 8 күнүнээҕи нүөмэригэр “Суол барыта Саһыл Сыһыыга тиэрдэр” ыстатыйатыгар: “Студеннар кэннилэриттэн Саһыл Сыһыыга Соморсун нэһилиэгин спорт­сменнара “Билиистээх – Саһыл Сыһыы” маршрутунан 30 км сири сүүрэн сарсыарда 7 чаастан саҕалаан күнүс 12-гэ түмүктүүллэр. Манна эдэркээн комсомолецтан ураты Соморсун сельскэй Советын исполкомун председателэ Ф.П.Пестряков, Строд аатынан совхоз Соморсуннааҕы отделениетын управляющайа В.Е.Григорьев, орто оскуола директора П.П.Капитонова, спорт ветерана П.П.Тарабукин о.д.а. бааллар” диэн суруйбутун билигин да долгуйа ааҕабын…

Генерал Анатолий Пепеляев сэриилэрин үлтүрүтүү, Иван Строд этэрээтин байыастарын 18 хонуктаах “муус билиэн­тэн” босхолооһун сүүс сыла туолла, бүтүн үйэ ааста. Ити кэм устата уопсастыба тутула уларыйда, ону кытта дьон өйө-санаата эмиэ. Ол эрээри, төрөөбүт түөлбэҕэ, иитиллибит Ийэ сиргэ, Аҕа дойдуга таптал, устуоруйа чахчыларыгар ытыктабыллаах сыһыан, ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитии курдук сырдык өйдөбүллэр хаһан да уларыйыа суохтаахтар. Бу хайысхаларынан ыытыллар үлэлэри хаһааҥҥытааҕар да күүһүрдүөхтээхпит!

Ф.Пестряков,  суруналыыс, Амма улууһун, Амма улууһун Соморсун нэһилиэгин Ытык олохтооҕо.