«Өрөгөй хомус» хомус уустарын уус-уран оҥоһуктарын күрэхтэһиитэ саҥа саҕахтары арыйар

Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтэ уонна Хомус Аан дойдутааҕы түмэлэ тэрийиилэринэн, 2025 с. сэтинньи 28 күнүгэр Хомус түмэлигэр тимир уустарыгар аналлаах «Өрөгөй хомус» күрэхтэһии буолан ааста.

Балаһыанньа ирдэбилин быһыытынан, уус-уран оҥоһуктар Хомус түмэлин 35 сыллаах үбүлүөйүгэр ананаллар, оҥоһуктар 25 см үрдүктээх, үгэс ньыманан охсуллубут хомустаах буолуохтаах. Тэрээһин сүрүн сыалынан үгэһи тутуһан охсуу ньыматын харыстааһын уонна хомуска аналлаах уус-уран оҥоһугу айан-тутан таһаарыы буолар. Күрэхтэһии соруктарынан: хомус уустарын ааттарын-суолларын харыстааһын, үрдүктүк тутуу, айар үлэлэрин таһымын үрдэтии, көлүөнэ ыччаты хомус охсуутугар уһуйуу буолар.

Күрэхтэһиигэ Саха сирин 6 улууһуттан, Дьокуускай, Бүлүү куораттарыттан барыта 15 хомус ууһа кытынна.

Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, Арассыыйа уонна Саха сирин худуоһунньуктарын Сойууһун чилиэнэ, «Алампа» бириэмийэтин лауреата Александр Владимирович Манжурьев үлэлээтэ.

Дьүүллүүр сүбэ уус-уран оҥоһук оҥоһуллуутун, хомус охсуллуутун уонна этигэнин тус-туһунан сыаналаата. Аан дойду виртуоз хомусчуттара Альбина Михайловна Дегтярева, Спиридон Спиридонович Шишигин хомус тыаһын этигэнин быһаардылар.

Уус-уран оҥоһуктары сыаналаатылар:

1. Потапов Николай Ильич, Арассыыйа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара, П.А. Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреата, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин уустарын Сойууһун чилиэнэ;
2. Мальцев Михаил Николаевич, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара, хомус охсуутугар Аан дойдутааҕы кылаастаах маастар, «Аан дойду бастыҥ хомуһа» куонкурус кыайыылааҕа;
3. Барахова Агафья Владимировна, муоска үлэлиир худуоһунньук, Дьокуускайдааҕы ойуулуур-дьүһүннүүр кэллиэс уһуйааччыта;
4. Васильев Никита Андреевич, Аартыкатааҕы култуура уонна ускуустуба үнүстүүтүн уһуйааччыта, ХИФУ доцена.

Ити күн Аан дойду виртуоз хомусчута, Индия биллэр муусукаһыта Раджашекар Бимачар морсиҥҥа (хомус) индиялыы тардан уустары эҕэрдэлээтэ.

Уустар айымньыларын биир-биир тахсан, дьүүллүүр сүбэ иннигэр кэпсээтилэр, хомустарыгар тардан иһитиннэрдилэр.

1. Аржаков Николай Николаевич, Дьокуускай куорат олохтооҕо, СР норуотун маастара «Алампа» диэн уус-уран оҥоһугун саха литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ А.И. Софронов-Алампа олоҕор, айар үлэтигэр анаабыт. Николай Николаевич кэпсииринэн: «Саха классик суруйааччыларыгар анаан хомус оҥоһуктарынан сиэрийэ айарга санаммытым. Маҥнайгы үлэбин Өксөкүлээх Өлөксөйгө анаан оҥорбутум. «Алампа» — бу иккис оҥоһугум. Алампа мэтириэтин олохтоох туойтан куппутум. Хомус тиэрбэһигэр туллук ойуутун быһан харахылаабытым. Суруйааччы «Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр» хоһоонуттан быһа тардыы суруктаах. Хомус тыла дьэбиннирбэт ыстаалтан буолан, тыына муҥура суох уһун, этигэн. Ордук бэлэс, хабарҕа дорҕооннорун үчүгэйдик таһаарар. Оҥоһук олоҕо удьурҕай. Суруйааччы барельебын оҥорорбор ыарахаттары көрүстүм».

2. Афанасьев Ариан Васильевич Ньурба улууһун Ынахсыт сэлиэнньэтин олохтооҕо, СР норуотун маастара «Алтан аалыы киэргэллээх Айыы кыыһын алта араас тойуга» диэн сиэдэрэй ааттаах араас матырыйаалтан таҥан оҥорбут уус-уран оҥоһугун туһунан маннык кэпсиир: «Бу оҥоһукпун 2024 сыллаахха ыытыллыбыт «Азия оҕолоро» уонна Арассыыйаҕа «Дьиэ кэргэн сылыгар» анаан оҥорбутум. Оҥоһугум ойоҕоһугар Саха сирин гербэтин, Ньурба улууһун уонна Хаҥалас нэһилиэгин гербэлэрин, Сата уустарын бэлиэтин, «Азия оҕолоро» уонна «Дьиэ кэргэн сыла» логотиптарын иһэрдитэлээбитим. Оҥоһукпун араас матырыйаалы дьүөрэлээн оҥорбутум: болгуо, булат, дамааскай ыстаал, алтан, дьэс алтан, мельхиор, чаҥ, үрүҥ көмүс, кыһыл көмүс. Хомуспун үгэс охсуунан таптайан оҥорбутум. Бу үлэм аар-саарга аатырбыт Сата уустарыгар, кинилэр диэтэх дьон сүдү талааннарыгар ананар. Алтан аар баҕах сэргэ — бу утум салҕанарын бэлиэтэ. Үрүҥ илгэ дэлэйдин, «бар дьонум, баай-талым олохтонуҥ» диэн өйдөбүллээх». Ариан Васильевич уран оҥоһуга биһирэнэн, Хомус түмэлин Попечительскай сэбиэтин чилиэнэ О.О. Марков бирииһинэн наҕараадаланна.

3. Гоголев Николай Ильич Бүлүү куоратын олохтооҕо, СР норуотун маастара «Табык уонна хомус» үлэтигэр байытыллыбыт тимирдээх ыстаал (углеродистай), латуун, хатыҥ мас туттуллубут. Николай Ильич кэпсииринэн: «Атласовтар уһаайбаларыгар сырыттахха, улахан баҕайы табык ыйанан турарын көрбүт буолуохтааххыт. Кинилэр быһааралларынан, табык уонна хомус дорҕоонноро Үрдүк Айыыларга тиийэр диэн. Ол иһин оҥоһукпар Үрдүк Айыылары көрдөрөр бэлиэлэри оҥортоотум. Табык сэргэлэрэ үс кут бэлиэлээх, дьөһөгөй ойуулаах. Табыгы тирииттэн быспытым. Оҥоһукка фанера, хатыҥ маһа туттулунна. Саха сирин гербэтин латууҥҥа түһэрэн, хомус тиэрбэһигэр иилбитим. Хомус хаатын хатыҥ мастан кыһан оҥоробун. Тутулуктарын латуунтан оҥортоотум. Элбэх матырыйаалы туттуннум».

4. Готовцев Роман Ильич Дьокуускай куорат олохтооҕо, Арассыыйа уонна СР норуотун маастара «Алааһым күөрэгэйэ» айымньытын туһунан маннык кэпсиир: «Өбүгэлэрбэр сүгүрүйэммин, кинилэр үлэлээбит үлэлэрин көрдөрөр сыалтан тимири уһааран, хомуспун болгуо тимиртэн эллээн оҥордум. Уус Алдан болгуота. Былыр эмээхситтэр уһун тыыннаах хомуска сыыйа тардаллара диэни истэр этим. Ол санаа киирэн, хомуһум тыаһын былыргылыы сыыйа тардыыга сөп түбэһэр гына оҕустум. Кэнэҕэски ыччаттарбытыгар тимир уһаарыыта өбүгэлэрбитигэр баар этэ диэн ону санатаары, өйдөрүгэр хааллараары уонна билигин ону сөргүтэн, үлэлии-хамсыы сылдьарбытын көрдөрөөрү. Аныгы олох сиэринэн, хомуспун үрүҥ көмүстээн, тупсаран-киэргэтэн, ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо хоһуллар, олоҥхоҕо туойуллар алааһым күөрэгэйэ диэммин оҥоһукпун итинник ааттаатым. Күөрэгэй ырыатын кэрэхсээбэтэх саха суох диэммин күөрэгэй чыычаах дьырылыы туойарын үрүҥ көмүстэн, циркон-фианит таастардаан, удьурҕай олохтоох гына оҥордум. Петр Оготоев: «Мин Кэптэни күөрэгэйин хомуска хоһуйабын», — диирэ. Күөрэгэй чыычаах хомуска олус дьүөрэ. Хомуска үчүгэйдик оонньооччулар тартахтарына, күөрэгэй ырыата дьырылаан олорор буолар. Хомуспун бүтүннүү болгуоттан таптайдым. Син балайда кэмҥэ оҕустум. Уһун тыыннаах хомуһу оҥороорубун хат-хат хатаран, таптайдым, онон, бэйэм санаам хоту тыастаах буолла. Хомус тылын чыычааҕар өҥнөөх таас кыбытарбар ыйааһынын учуоттаан оҥордум». Уран оҥоһук кыбытыы оһуордаах удьурҕай олоххо олорор. Болгуо тимиртэн сиэдэрэй лабаа сириэдийэн тахсан, күөрэгэй чыычаахха кубулуйан, сайыны уруйдуур ырыата кутулларга дылы.

5. Заболоцкий Илья Ильич Нам улууһун Хамаҕатта бөһүөлэгин тимир ууһа «Хомус күүһэ» оҥоһугун маннык быһаарар: «Олус элбэх санаа баар этэ. Аҥаардас идиэйэтин толкуйдуурбар икки нэдиэлэ барбыта. Бастаан куйаарга хомус тыаһа көтөн эрэр гына оҥороору гыммытым. Куйаар тиэмэтин кытта ситимнээн, элбэх эскиз уруһуйдаабытым. Бу идиэйэлэрбин ситимниирбэр кэргэним эдьиийэ, ювелир-дизайнер идэлээх Алена Прокопьевна Слепцова көмөлөспүтэ. Кини куйаарга хомус күүһүттэн көтөн эрэр кыыһы уруһуйдаан, тупсаран ыыппыта, айымньыбын «Хомус күүһэ» диэн ааттаабыта. Онон, хомус киһини куйаарга көтүтэр кыахтаах, киһи дууһатын ыраастыыр, санааны сааһылыыр күүстээх диэн санаа киирбитэ. Хомуспун Уваров Ньургустаан Николаевич–Хатан уус ньыматынан охсубутум. Киниэхэ икки сыллааҕыта үөрэммитим. Билигин да сүбэлэттэрэбин, уһаарыыга бииргэ сылдьабыт. Көтөн эрэр кыыһы латуунтан быһан, мельхиорга иһэрдибитим. Олоҕо удьурҕай. Суруктарын-бичиктэрин гравировканан түһэрбитим, атынын быһаҕынан кыспытым, пайканан иһэрдибитим. Икки хомустаах, таптайан охсубутум. Тиэрбэстэригэр латуунтан үс куту быһан харахылаабытым. Хомустар магникка сысталлар».

6. Комиссаров Феликс Анатольевич Томпо улууһун Мэҥэ Алданыттан төрүттээх хомус ууһа, СР норуот уус-уран оҥоһугун маастара «Айар турук кыыма» оҥоһугун дьүүллүүр сүбэ үрдүктүк сыаналаата. Феликс Анатольевич кэпсииринэн: «Оҥоһугум сүрүн идиэйэтэ Хомус түмэлин 35 сыллаах үбүлүөйүгэр ананар. Сүрүннээн удьурҕайтан оҥордум. Көҕүөрдүҥү быһыылаах киэргэллэрэ тус-туһунан ис хоһоонноохтор: бастакыга — Хомус түмэлигэр сыһыаран мельхиорга «35» диэн суруктаатым, Уус Алдан аатырбыт ууһун Николай Петрович Бурцев хомуһун тылын олордор ньыматын үс тутулугун киллэрдим; иккискэ — Иван Кононович Колодезников-Үрүҥ Уус бэлиэтин (оһуорун) олортум. Кини саха хомуһун сайдыытыгар киллэрбит кытаата, сырдык тыына баар, умнуллубат, кини оҥортоон хаалларбыт хомустара «чыпчаал хомустар» диэн өйдөбүлгэ олоҕуран; үһүскэ — VII Аан дойдутааҕы кэҥгириэс эмблемэтэ Куланигы кытта сибээстээх. Куланик Николай Спиридонович Шишигин идиэйэтэ этэ.  Кини хомус сайдыытыгар сүҥкэн кылаата, түмэлгэ кини тыына эмиэ баар диэн өйдүүбүн. Түҥ өбүгэлэрбит скифтэр таба кыылга сүгүрүйэллэрэ, ытык кыылынан ааҕаллара култуураларыгар хаалбытын археология булумньуларыгар көрөбүт. Хоту дойду ытык кыыла, Томпо улууһун эмблемэтэ — таба. Онон таба ойуутун оҥордум. Хомус тутулуктарыгар саха былыргы батыйатыгар, быһахха, кыптыыйга алтан кыбытыгы киллэрэр ньымаларын көрдөрөн латууну кыбыталаатым. Үлэм олоҕун, хомус хаатын  удьурҕайтан оҥортоотум. Хомус түмэлэ төрүттэммитэ 35 сылын көрдөрөр сыыппараны уонна эмблемэни латуун боробулуохатыттан кыбытан харахылаатым. Киэргэллэр ойууларын мельхиортан быстым. Удьурҕайы морилканан соттум. Хомуспун инструментальнай ыстаалтан (анал байытыылаах тимир) уруккуттан охсор ньымабынан оҥордум, иммин «Ф» бэлиэни туруордум.  Феликс Анатольевич уус-уран оҥоһугун дьүүллүүр сүбэ биир бастыҥ үлэнэн ааҕан, 50 тыһыынчалаах бириэмийэнэн наҕараадалаата.

7. Николаев Дмитрий Викторович Сунтаар улууһун норуотун маастара, Күүкэй нэһилиэгин хомус ууһа «Төрүт саха дьарыга» уус-уран оҥоһугун бүтүннүү инструментальнай ыстаалтан итиилии таптайан оҥорбут. Дмитрий Викторович этэринэн: «Бу оҥоһукпун болгарка уонна сыбаарка көмөтүнэн тимир тобохторуттан быһан-отон оҥорбутум. Мин өйдөбүлбүнэн, саха төрүт дьарыга диэн сылгы иитиитэ буолар. Ат толору симэҕин тэрийэргэ тимир ууһа икки иис-күүс икки ыкса ситимнээхтэр». Атыыр сылгы моойдоох баһын сиэллээн сириэдитэн, хомус төбөтүгэр кэтэрдэргэ диэн анаан охсубут, ситиинэн холбуу баайбыт. Хомуһун таптайан охсубут. Тиэрбэһигэр ойуулаах-мандардаах чаппараах иилбит, «НД» диэн имин түһэрбит. Көҕүөрдүү ойуулаах тимир олохтоох. Дмитрий Николаев уран оҥоһуга биһирэнэн, Хомус түмэлин Попечительскай сэбиэтин чилиэнэ С.В. Местников бирииһинэн наҕараадаланна.

8. Неустроев Иван Иванович Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгин хомус ууһа «Айылҕа бэлэҕин дорҕооно» айымньытын бүтүннүү тимиртэн таптайан оҥорбут. Уус дириҥник ырыҥалаан көрөр толкуйдаах: «Хомус түмэлэ хантан силис-мутук тардан тэриллибитэ, туохтан саҕаланан кэлбитэ айылҕа анаан оҥорбут хомус курдук быһыылаах тиит маһыгар ойууламмыта тимиргэ көспүт диэн суолталаах. Хомус үс тутулуктанан үс кукка тэҥнэнэрэ дьон-сэргэ олоҕор сүдү суолталаммыт. Айылҕа дорҕоон таһааран, киһи олоҕор утары ууммутун эдэр ыччат истэн эрэ буолбакка, көрөн өйдөөтүн диэн оҥордум. Тимири кытарда-кытарда таптайан оҥордум. Хомуспун СТ3, тылын У10 ыстаалтан таптайбытым. «Үс кут» киэргэлин алтантан быһан оҥорбутум, тиэрбэһигэр иилэн кэбиспитим. Хомус тылын чыычааҕын эргитэн аҕалан, хохуоратын аннынан токуруппутум, алтанынан  хамсаабатын диэн туттарбытым. Тиэрбэһин сирэйин баллырдаан оҕустум. Хомус түмэлэ тэриллибитэ 35 сыла диэн тиэмэ бэриллибитинэн, ол тиэмэни арыйдахпына, арыый суолталанара буолуо диэммин ити үлэни оҥоро сатаатым. Тимир ууһа буоларым быһыытынан, уот нөҥүө Үөһээ Айыылартан күүс ылар курдукпун. Тимири кытартахха эрэ санаабыккынан токурутаҕын. Хомуһум тыаһын бэриллибит тиэмэтигэр барыстын диэн арыый бүтэҥи гынным, былыргыны санатан, сыыйа тардыллан кэллэҕэ диэммин. Онон иитиэхтии сылдьыбыт санаабын оҥордум  диэн дуоһуйабын. Дьүүллүүр сүбэ сыанабыла сөптөөх. Онон үлэбин салгыы ситэрэн биэрэр былааннаахпын». Ачаахтаах мас анныгар быдан үйэтээҕи төҥүргэс турар, онон-манан тимир саахтара ыһыллыбыттар. Бу барыта биир ситимҥэ киирэн,  саха норуотугар тимир дириҥ суолталааҕын көрдөрөр уус-уран оҥоһук буолан тахсыбыт.

9. Осипов Степан Дмитриевич Бүлүү улууһун тимир ууһа «Саха хомуһа» диэн оҥоһугун бүтүннүү Ахталдьыйаан хайатын (Бүлүү) тимирин тааһыттан уһаарыллыбыт болгуоттан орто тыастаах хомустаах гына охсубут. Хомуһун хаатын хатыҥ удьурҕайыттан кыһан оҥорбут. Тирии эбиликтээх кылтан өрүллүбүт ситии быалаах, чубуку муоһуттан кыһыллыбыт киэргэллээх.

10. Олесов Георгий Афанасьевич Амма улууһун Амма сэлиэнньэтин тимир ууһа. Оҥоһугун тоҕо «Сур бөрө» диэн ааттаабытын туһунан маннык кэпсиир: «Хомус хаатын хара дьүһүннээх тирииттэн бөрө курдук быһыылаан оҥорбутум. Хомус, бөрө кыыл курдук, уһун тыыннаах буоллун диэн суолталаах. Орто тыастаах хомус буолла. Хомуһу 6-лаах сыыйыы тимиртэн, тылын эрбии туоһуттан быһан, кытарда-кытарда таптайан охсубутум».

11. Петров Кирилл Валерьевич Сунтаар улууһун Бордоҥ бөһүөлэгин хомус ууһа, СР норуотун маастара уус-уран оҥоһугун «Дьол хомуһа» диэн ааттаабыт. Сүрүн ис хоһоонун маннык быһаарар: «Саха унаар кыһын кэннэ күөххэ үктэнэн, сибэккилээх хонууга күөрэгэй чыычаах ырыатын истэрэ бэйэтэ дьол буоллаҕа. Хомус сирэйигэр икки күөрэгэй чыычаах сибэккилээх хонуу үрдүнэн өрө көтөн тахсаннар, намыын тыалга уйдаран, дьүрүлүү туойан, дайа көтөллөрө көстөр. Үрүҥ күн анныгар сирдээҕи аналын көрсүбүт күөрэгэй чыычаах ырыата бэйэтэ туспа дьолун туойар. Хомус сыҥаахтарын тас иэдэстэригэр оһуор ойуулаахтар. Бу оһуордар иккиэн тылыгар тиийэн, ырыа буолан тахсыахтаахтар. Дьоҥҥо дьолу биэрдиннэр диэн итинник оҥорбутум. Хомуспун ыстаалтан таптайан охсубутум. Тиэрбэһигэр «ПКВ» бэлиэбин охсубутум. Чыычаахтары, сибэккилэри, кытыы оһуорун латуунтан быһан оҥорбутум, мельхорга дьөлү үүттээн баран, харахылаан кэбиспитим. Мельхиорга хонуу отун, күнү кыһан ойуулаабытым. Хаатын үрүт өттүн удьурҕайтан, түгэҕин орех мастан кыспытым, силимнээн кэбиспитим. Латууну быһан оһуордаабытым. Хаатын аллараа өттүгэр үс аарыгы иилбитим. Хамсаттахха, кылыгыраан иһиллэллэр». Кирилл Валерьевич уран оҥоһугун дьүүллүүр сүбэ саамай бастыҥ оҥоһук диэн сыаналаата уонна 100 тыһыынчалаах бириэмийэ туттарда.

12. Степанов Николай Николаевич Арассыыйа, СР норуотун маастара «Куйаар тойуга» айымньытын туһунан маннык кэпсиир: «Өбүгэлэрбит оччоттон баччаҕа дылы туттан, киэргэнэн-симэнэн кэлбит тимирбит үрүҥ көмүс буолар. Ол курдук оҥоһугум күн курдук сандааран, толору оҥоһуута барыта үрүҥ көмүстэн буолла. Хомус дьэрэкээн дьүһүнэ үйэлэргэ дьэбиннирбэтин, хараарбатын диэн дамааскай ыстаалтан таптайан оҕустум. Хомус тыла хаһан даҕаны килэбэчигэһин, буруһууна курдук оонньуур туругун ыһыктан кэбиспэтин диэн титан тимиртэн буһан-хатан таҕыста. Саха хомуһа арчыланан-алгыстанан, кынат үүннэрэн, үс кут биһигэр уйдаран, Сир үрдүнэн куйаарга көтөн таҕыстын диэн хомус олбоҕор кынаты уонна куйаар сулуһун мельхиортан быһан оҥордум. Аан дойду хомустара Хомус түмэлигэр түмүллүбүтүн көрдөрөр Сир ийэ ойуутун үрүҥ көмүс олоххо түһэрдим. Түмэл 35 сыллаах үбүлүөйүн туһунан суругу иһэртим. Кытыытын кыйа дьэрэкээн оһуорунан киэргэтэн, лавр сэбирдэҕин ойуулаан, дьон көрүүтүгэр-биһирэбилигэр таһаардым». Уус хомуһун тиэрбэһигэр «СН» диэн имин охсубут. Николай Николаевич уран оҥоһуга биһирэнэн, Хомус түмэлин Попечительскай сэбиэтин чилиэнэ С.Н. Жирков бирииһинэн наҕараадаланна.

13. Тарабукин Эдуард Эдуардович Таатта улууһун Ытык Күөлүгэр олохтоох хомус ууһа, СР норуотун маастара «Сырдык санаа» айымньытын Хомус түмэлин 35 сыллаах үбүлүөйүгэр анаабыт. Эдуард Эдуардович этэринэн: «Хомус түмэлин үбүлүөйдээх сылынан уус-уран оҥоһукпун «Сырдык санаа» диэн ааттаатым. Тоҕо диэтэххэ, Хомус эйгэтэ Хомус Уйбаантан саҕаламмыта диэн өйдөбүллээхпин. Кини оҕо сааһыгар эбэтэ эмээхсин хомус бэлэхтээбититтэн саҕалаан, Хомус эйгэтин үөскэппит, онтон Хомус түмэлин тэрийбит. Ол төрүтэ барыта сырдык санааҕа сытар. Ыраас-сырдык санаалаах киһи үчүгэй эйгэни үөскэтэр дии саныыбын. Хаатын сырдык дьүһүннээх (белый металл) тимир лииһиттэн иһэрдэн оҥорбутум. Ойуутун илиибинэн гравировкалаабытым уонна кылабачыйыар дылы аалбытым. Ортотугар хомус ойуулаах, икки өттүгэр кыыстаах уолу ойуулаабытым. Тоҕо диэтэххэ, олоххо икки киһи таптала баар буоллаҕына, туохха барытыгар үчүгэй эйгэ үөскүүр. Эр киһи уонна дьахтар тапталларыттан саҕыллар кыым эмиэ ыраас-сырдык эйгэни үөскэтэр. Хомус сыҥаахтарын мин кыыс уонна уол уобарастарын курдук көрөбүн. Кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннаах буоллахтарына, олохторо эмиэ туруктаах буолар. Хомус сыҥаахтарын үчүгэйдик тэҥнээн оҥордоххо, этигэн тыастаах хомус тахсар. Ойуу аллараа өттүгэр өссө кыра киһи баар. Кэрэ, үчүгэй, сырдык — барыта киниттэн саҕаланар диэн өйдөбүллээх. Хомуһун таптайан, чочулаан, аалан охсубутум. Киэргэлин кутан оҥорбутум», — диэн уус быһаарар эрээри, сыныйан көрдөххө, Аан дойду айыллыытын хартыыната ойууламмыт: хомус тылыттан Аал-луук мас үүнэн-сириэдийэн тахсан, күлүмнүүр күҥҥэ кубулуйбут. «Кыра киһитэ» уус-уран оҥоһук сүнньүн тута сылдьар. Хаа бүтүннүү оһуорунан киэргэтиллибит, түгэҕэр эйэ холууба көтөн эрэрэ ойууламмыт. Хомуһун тиэрбэһигэр латуунтан оҥоһуллубут салбырҕастаах ытарҕаҕа дьүөрэлии киэргэллээх. Хомуһу хайа балаһыанньаҕа тутаргыттан, салбырҕастара эйэҥэлии түһэллэр. Эдуард Эдуардович уус-уран оҥоһугун дьүүллүүр сүбэ биир бастыҥ үлэнэн сыаналаата уонна 70 тыһыынчалаах бириэмийэни туттарда.

14. Шепелев Александр Афанасьевич Уус Алдан улууһун Сыырдаах бөһүөлэгин хомус ууһа, СР норуотун маастара «35 лет. Музей и центр хомуса народов мира» диэн үс хомустан турар кэмпилиэгин туһунан маннык кэпсиир: «Үгэс ньыманан охсубут хомустарбыттан бастакытыгар кынатын саратан, күнү уруйдуу кыырай халлааҥҥа дьырылыы туойар күөрэгэй чыычаах киэргэллээх гына оҥордум. Иккис хомуспар фианит таас кыбытыылаах сахалыы оһуордаах гынным. Үһүс хомуспун үгэс быһыытынан ойуута-оһуора суох оҕустум. Хаатын бэс мастан кыһан, шкатулка курдук оҥордум. Хаппаҕар Хомус түмэлин эмблемэтин уонна сахалыы оһуору лазерынан быһа сиэтэн ойуулаатым. Таһын морилканан соттум. Таас киэргэллээх хомуспун «сыалыйалаан» оҕустум. Ол аата сыҥаахтарын ис кырыыларын аҥаарыгар дылы чочуга ааллараҕын. Итинник ньыманы туттуу билиҥҥи хомус уустарын үлэлэригэр элбэхтик көстөр». Уус этэринэн, сайыны ахтан-санаан, күөрэгэй чыычааҕы оҥорбут. Хомустарыгар имин көҕүөрдүү быһыылаан «Ш» буукубанан түһэрбит.

15. Чемчоев Владий Радомирович Бүлүү куоратын хомус ууһа «Олохтон тэйбит» («Отшельник») уус-уран үлэтигэр баараҕай мас төрдүгэр олорор дьонтон-сэргэттэн тэйбит, уустук дьылҕалаах киһи уобараһын айбыт. Владий кэпсииринэн: «Уус-уран оҥоһугум ис хоһооно диэн билиҥҥи бириэмэттэн, балысхан сайдыыттан тэйиччи сылдьар дьылҕалаах киһи эрээри, төрүт итэҕэлиттэн тэйбэтэх диэн өйдөбүллээх оҥоһук. Хомуһу каатанка тимиртэн, тылын дьэбиннирбэт тимиртэн охсубутум, оһуорун мельхиортан бор массыынанан кыстаран, олоҕун хатыҥы, бэһи, пластигы аттаран оҥорбутум». Уус-уран оҥоһукка ойууламмыт аҕам саастаах киһи хаҥас диэки туһаайан ыйбыт. Кинини тулалыыр эйгэ уу чуумпу — бу ускул-тэскил сылдьар киһи түптээх олохтон, итэҕэлиттэн тэйдэҕинэ, тирэҕин сүтэрэн, олохтон ыарахан охсууну ылыан сөбүн кэрэһилиир. Баараҕай тиит быһаҕаһа — бу символ уобарас — бэйэ итэҕэлиттэн тэйии норуот симэлийиитигэр тиэрдиэн сөбүн көрдөрөр. Ол эрээри аҕам саастаах киһи тирэхтээхтик өйөнөн олорор… Хомус уйата — көннөрү уйа буолбатах, бу төрүт итэҕэл угуттанар сирэ тыыннаах диэн өйдөбүлү биэрэр.

Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ А.В. Манжурьев этэринэн: «Бастатан туран, Хомус түмэлин үбүлүөйдээх сылынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Саха хомуһун Аан дойдуга ааттатар хомус уустарын кытта бу тэрээһиҥҥэ кыттарбыттан олус үөрэбин, долгуйабын. Бүгүн дириҥник ытыктыыр, сүбэлэтэр киһибин Иван Егоровиһы, хомуһун тыаһыгар уйдаран улааппыт Спиридон Спиридоновиһы, биир дойдулааҕым Михаил Николаевиһы, саха ювелирнай искусствотын сайыннарар, аан дойдуга аатырдар Николай Ильиһи, саха ювелирдарын үөрэтэр Никита Андреевиһы кытта бииргэ үлэлээтибит, уустар оҥоһуктарыгар сыана быстыбыт. Күрэхтэһиигэ саамай наадалааҕа диэн уустар биир сиргэ мустан сүбэлэһиилэрэ буолар. Ол саамай суолталааҕа дии саныыбын. Дьүүллүүр сүбэ икки гына хайдыһан үлэлээбит. Бастакы сүбэ ювелирнай оҥоһугу көрдө, иккис — хомус тыаһын дьүрүскэнин быһаарда. Оҥоһуктары бары өттүнэн көрөн сыаналаатыбыт. Сорох тэрээһиннэргэ дьүүллүүр сүбэ чилиэннэрин икки ардыларыгар улахан мөккүһүүлэр тахсааччылар. Оннук мөккүөр тахсыбата. Хомус уустара, куруук иннигит диэки тохтообокко баран иһиҥ, саҥаттан-саҥаны айыҥ-тутуҥ, үчүгэйгэ-кэрэҕэ үөрэнэ туруҥ. Киһи олорорун тухары туох эрэ саҥаны, билбэтин билэ сатыахтаах».

Дьүүллүүр сүбэ чилиэннэрин аатыттан Н.И. Потапов: «Хомус уустара бэйэ-бэйэҕитин кытта алтыһан, маастардары кытта сэһэргэһэн, маннык күрэхтэһиилэргэ кыттыыгыт, мин санаабар, биир үктэли дабайыы буолар. Күрэхтэһии түмүгүнэн эдэр уолаттар инники миэстэҕэ таҕыстылар. Инникитин хомус сайдыытыгар үлэлиир кыахтаах, айыах-тутуох уустар. Онтон киһи үөрэ эрэ саныыр. Бу күрэхтэһиигэ кыттыбыт хомустар бары үчүгэйдэр, этигэннэр. Мөлтөх тыастаах хомус диэн суох. Куонкурус буоларын быһыытынан, түмүк тахсыахтаах. Хомустар үгэс ньыманан охсуллубут буолуохтаах диэн көрдүбүт. Ювелирнай өттүн эмиэ көрдүбүт. Түмэл хомус инники сайдарыгар сөптөөх тэрээһини ыытта. Хомус уустарыгар өссө төгүл сайдыыны, ситиһиини баҕарабын».

Дьүүллүүр сүбэ чилиэнэ С.С. Шишигин: «Аан дойду виртуоз-хомусчута Альбина Дегтярева уонна мин буоламмыт куонкуруска киирбит хомустар тыастарын сыаналаатыбыт. Хомустар бары этигэннэр. Балаһыанньа быһыытынан, бастаабыт үлэлэр Хомус түмэлигэр хаалыахтаахтар диэн этиллэр эрээри, күрэхтэһиигэ кыттыбыт үлэлэр бары түмэлгэ  туттарыллаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Хомус уустара оҥоһуккут туһунан суруйан биэрдэргит, альбом да тахсыан сөп этэ. Айар үлэҕитигэр өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабын».

Хомус түмэлин төрүттээччи И.Е. Алексеев-Хомус Уйбаан бу тэрээһиҥҥэ күндү ыалдьыт буолан сырытта уонна санаатын үллэһиннэ: «Өрөгөй хомус» быыстапка-куонкурус түмүктэнэр тэрээһинигэр сылдьан көрдөхпүнэ:

• уустар оҥоһуктара (хомустара) аҥаардас үбүлүөйдээх эрэ түгэҥҥэ буолбакка, бэйэ айар дьоҕурун дэлэччи арыйар ис хоһоонноохторо сөхтөрөр;
• оҥоһуктары сыаналыыр дьүүллүүр сүбэ састааба ураты идэлээхтэртэн сүүмэрдэммитэ сыана быһарга өссө уустук түгэни үөскэттэ. Ол чулууттан чулууну таларга билим уонна талба талаан дьайсыбытын сүүмэрдииргэ суолу тэллэ;
• көрөөччү уонна сыанаһыт санаата түмүллүбүт оҥоһугар ис хоһоон уонна дьүрүл үөскүөхтээх барыла чопчуланна;
• уус талаана хомус этигэнигэр туһаайылларын сэргэ, кэрэни кэрэхсиир санааны уһугуннарар күүстээх. Оннук алтыһыы сэдэхтик үөдүйэр. Бу сырыыга «Өрөгөй хомус» талыллыыта субу кэрдиис кэмҥэ хомус муусукатын сайдыытын кэпсиир сүдү түгэн үүммүтүн кэрэһилээтэ.

«Өрөгөй хомус» Өрөспүүбүлүкэтээҕи уустар күрэхтэһиилэрин сүрүннээччи Хомус түмэлин дириэктэрэ Д.Д. Бястинов: «Өрөспүүбүлүкэтээҕи уустар күрэхтэһиилэригэр билиҥҥи хомус уустара уһанар талааннарын, ситиһиилэрин толорутук көрдөрөргө дьулустулар. Дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлээбит хомус уустара, виртуоз хомусчуттар, скульптордар хас биирдии үлэ толоруллуутун, уустар сатабылларын үрдүктүк сыаналаатылар, сайдыы биир сиргэ турбатын, дьыала кэнэҕэскилээҕин тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр. Тэрээһин Хомус Аан дойдутааҕы түмэлин уонна киинин Попечительскай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ уонна чилиэннэрэ С.В. Местников, Н.Н. Долгунов, С.Н. Жирков, О.О. Марков быһаччы өйөбүллэринэн барда. Күрэхтэһии үрдүк таһымҥа барарыгар күүс-көмө буолбуттарыгар махталбын биллэрэбин».

Көрөргүт курдук, хомус уустарын уус-уран оҥоһуктара саха норуотун  култууратын көрдөрөр дириҥ ис хоһоонноохтор, тус-туспа идиэйэлээхтэр. Ол кинилэр тыккырыыр тымырдарыгар түҥ былыргы өбүгэлэрин хаана тыгыалыырыттан үөскээбит дьоҕурдарынан, Үрдүк Айыылартан ананан бэриллибит кыахтарынан тимири ыллатан, мындыр толкуйдарынан тобулбут оҥоһуктарын дьон-сэргэ көрүүтүгэр таһаардылар.

Хомус уустарын күрэхтэһиитэ ааһан иһэр 2025 сылга биир дьоһун тэрээһинэн буолла. Бу күрэхтэһии хомус сайдыытын өссө киэҥ эйгэҕэ таһаарар уонна саха култууратын, төрүт үгэһин өлбөт-сүппэт үйэлиир кыахтанна диэн сыаналыыбыт.

«Өрөгөй хомус» быыстапка 2026 сыл бэс ыйыгар дылы Хомус түмэлигэр туруоҕа. Быыстапканы көрөөччүлэр хомус абылаҥын өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэринэн, астыныы-дуоһуйуу дьолугар уйдарыахтара диэн эрэнэбит.  

К.П. Аммосова, билимҥэ уонна сырдатыы үлэҕэ мэтэдииһэ